ОТБАСЫ ҚҰҚЫҒЫНДАҒЫ КӘМЕЛЕТКЕ ТОЛМАҒАНДАРДЫҢ ҚҰҚЫҚТАРЫ

АННОТАЦИЯ

Бұл мақалада отбасы құқығы аясында кәмелетке толмағандардың құқықтық жағдайы мен олардың құқықтарының қорғалуы қарастырылады. Қазақстан Республикасының Отбасы кодексі мен басқа да нормативтік актілерге сүйене отырып, баланың отбасындағы жеке және мүліктік құқықтары талданады. Сонымен қатар, ата-аналық жауапкершілік, баланың мүддесін қорғаудағы мемлекеттік органдардың рөлі және халықаралық құқықтық стандарттармен байланысы көрсетіледі. Мақалада қазіргі кездегі өзекті мәселелер мен құқықтық қорғау тетіктерін жетілдіру жолдары ұсынылған.

Кілт сөздер: кәмелетке толмағандар, отбасы құқығы, бала құқықтары, ата-аналық қамқорлық, құқықтық қорғау, халықаралық стандарттар.

Отбасы – қоғамның негізі, ал бала – оның ең маңызды мүшесі. Сондықтан кәмелетке толмағандардың құқықтарын қорғау – Қазақстан Республикасының құқықтық және әлеуметтік саясатының басты бағыты.

Отбасы құқығы кәмелетке толмағандардың мүддесін қорғап, олардың өмір сүруіне, дамуына және тәрбиеленуіне жағдай жасайды.

Бұл мақалада кәмелетке толмағандардың отбасы қатынастарындағы құқықтық мәртебесі, олардың негізгі құқықтары мен бостандықтары, сондай-ақ ұлттық және халықаралық деңгейде құқықтық қорғау тетіктері қарастырылады.

1. Кәмелетке толмағандардың отбасы құқығындағы құқықтық мәртебесі

Кәмелетке толмағандар — 18 жасқа толмаған тұлғалар. Қазақстан Республикасының Отбасы кодексі және «Бала құқықтары туралы» заң олардың құқықтық жағдайын анықтайды. Баланың толық психикалық және физикалық қалыптаспағанына қарамастан, ол дербес құқық субъектісі ретінде танылады. Мемлекет әрбір баланың отбасында өмір сүруіне, ата-анасының қамқорлығын көруіне және тең құқықта тәрбиеленуіне кепілдік береді. Отбасы қатынастарында балаларға қатысты кемсітушілікке, немқұрайлылыққа және қатыгездікке жол берілмейді.

2. Кәмелетке толмағандардың отбасы құқығындағы негізгі құқықтары: Қазақстан Республикасының Отбасы кодексі кәмелетке толмаған балалардың негізгі құқықтарын айқындайды. Ең бастысы — баланың отбасында өмір сүруге және тәрбиеленуге құқығы (62-бап). Ата-аналар баланың денсаулығына, дамуына, білім алуына және қауіпсіз өміріне жауапты.

Бала ата-анасының қамқорлығын, сүйіспеншілігін және моральдық қолдауын сезінуге құқылы. Егер ата-аналар міндетін орындамаса, мемлекет баланың мүддесін қорғайды.

3. Кәмелетке толмағандардың құқықтарын қорғаудың құқықтық тетіктері

Қазақстанда балалардың құқықтарын қорғау жүйесі бірнеше деңгейде жұмыс істейді:

• Мемлекеттік органдар: Білім министрлігі, Балалардың құқықтарын қорғау комитеті, прокуратура, қамқоршылық және қорғаншылық органдары;
• Сот органдары: Баланың мүддесін қорғау үшін ата-аналар арасындағы дауларды шешеді;
• Балалар омбудсмені: Кәмелетке толмағандардың құқықтарының бұзылуын анықтап, мемлекеттік органдармен бірлесе шара қолданады;
• Қоғамдық ұйымдар мен халықаралық қорлар: (UNICEF, ЮНИСЕФ, «Бөбек» қоры) ақпараттық-ағартушылық жұмыстар жүргізеді.

4. Халықаралық құқық және оның ұлттық заңнамадағы көрінісі

Қазақстан 1994 жылы БҰҰ-ның Бала құқықтары туралы Конвенциясына қосылып, халықаралық стандарттарды ұлттық құқықтық жүйеге енгізді.

Конвенцияға сәйкес, мемлекет баланың ең жоғарғы мүддесін қорғауға міндетті.

Отбасы кодексі осы қағидаттарды бейімдеп, баланың мүддесі мен құқығын бірінші орынға қояды.

Халықаралық тәжірибе (Швеция, Франция, Канада) ата-аналық жауапкершілікті күшейту мен балалардың әлеуметтік қорғалуын арттыруға бағытталған саясатпен ерекшеленеді.

5. Отбасы құқығында кәмелетке толмағандардың құқықтарын қорғаудағы өзекті мәселелер

Қазіргі таңда отбасы құқығы саласында балалардың құқықтарын қорғауда бірқатар мәселелер өзекті болып отыр:

• Ата-аналар арасындағы дауларда баланың мүддесі кейде ескерілмейді;
• Ажырасу жағдайында баланың психологиялық саулығын сақтау шаралары жеткіліксіз;
• Балаларға қарсы зорлық-зомбылық және кибербуллинг оқиғалары артып отыр;
• Кейбір ата-аналар өз құқықтық міндеттерін толық білмейді.

Бұл мәселелерді шешу үшін құқықтық мәдениетті арттыру, отбасылық сот институтын күшейту және әлеуметтік-психологиялық көмек жүйесін жетілдіру қажет.

Әдебиеттер тізімі:

1. Қазақстан Республикасының Конституциясы (1995). – Алматы: Юрист.
2. Қазақстан Республикасының Отбасы кодексі (2011). – Астана.
3. Қазақстан Республикасының «Бала құқықтары туралы» Заңы (2002). – Астана.
4. БҰҰ-ның Бала құқықтары туралы Конвенциясы (1989).
5. Ахметов, К.Т. (2021). Баланың құқықтарын қорғаудың құқықтық негіздері. – Нұр-Сұлтан: Қазақ университеті.
6. UNICEF Kazakhstan (2023). Қазақстандағы балалардың құқықтарын қорғау есебі. – Астана.