ЮВЕНАЛДЫҚ ҚҰҚЫҚТЫҢ ҚАЛЫПТАСУ ТАРИХЫМЕН МӘНІ ЖӘНЕ ДАМУ ЕРЕКШЕЛІГІ

АННОТАЦИЯ

Бұл мақалада ювеналды құқықтың мәні, қалыптасу тарихы және Қазақстандағы даму ерекшеліктері қарастырылады. Ювеналды әділет жүйесінің негізгі қағидаттары, кәмелетке толмағандардың құқықтарын қорғау тетіктері мен құқықтық реформалардың маңызы талданады. Сонымен қатар, Қазақстан Республикасындағы ювеналды құқықтың заңнамалық негіздері, халықаралық стандарттармен байланысы және сот тәжірибесі көрсетіледі. Мақалада ювеналды әділет жүйесін жетілдіру жолдары мен болашақ даму бағыттары туралы ұсыныстар беріледі.

Кілт сөздер: ювеналды құқық, кәмелетке толмағандар, құқықтық қорғау, ювеналды әділет, халықаралық стандарттар, Қазақстан Республикасы.

Ювеналды құқық – бұл кәмелетке толмағандардың құқықтары мен заңды мүдделерін қорғауға бағытталған құқық саласы. Ол қоғамның ең әлсіз тобы саналатын балаларды қорғауды, тәрбиелеуді және құқық бұзушылықтың алдын алуды көздейді. Қазақстанда ювеналды құқық жүйесі тәуелсіздік алғаннан кейін белсенді түрде дами бастады. Елде бала құқықтарын қорғау туралы заңдар қабылданып, ювеналды соттар мен мамандандырылған органдар құрылды.

Осы мақалада ювеналды құқықтың негізгі қағидаттары, оның халықаралық және ұлттық деңгейдегі дамуы, сондай-ақ қазіргі кездегі өзекті мәселелері мен болашақ бағыттары қарастырылады.

1. Ювеналды құқықтың мәні мен қағидаттары. Ювеналды құқық — кәмелетке толмағандардың құқықтарын қорғау және олардың қоғамға бейімделуін қамтамасыз ететін құқықтық нормалар жүйесі. Оның басты қағидаттары мыналар болып табылады:

• Бала мүддесінің басымдығы: кез келген шешім қабылдауда ең алдымен баланың мүддесі ескеріледі.

• Гуманизм қағидаты: кәмелетке толмағандарға қатысты жаза олардың түзелуіне және қоғамға қайта оралуына бағытталуы тиіс.

• Қайта әлеуметтендіру: құқық бұзушылық жасаған балаларға қатаң жазалау емес, қайта тәрбиелеу мен психологиялық қолдау маңызды.

Бұл қағидаттар халықаралық құжаттарда, әсіресе Бала құқықтары туралы БҰҰ Конвенциясында (1989 ж.) бекітілген және Қазақстанның ұлттық заңнамасында көрініс тапқан. [1, с. 34]

2. Қазақстандағы ювеналды құқықтың қалыптасуы. Қазақстанда ювеналды құқықтық жүйенің қалыптасуы 1990-жылдардың соңында басталды. 1995 жылғы Қазақстан Республикасының Конституциясы баланың құқықтарын мемлекет қорғау міндетін бекітті. 2002 жылы «Бала құқықтары туралы» Қазақстан Республикасының Заңы қабылданып, балалардың құқықтық мәртебесі заңды түрде айқындалды.

3. Ювеналды әділет жүйесінің ерекшеліктері. Ювеналды әділет жүйесі – кәмелетке толмағандарға қатысты құқық бұзушылықтар мен олардың құқықтарын қорғау шараларын іске асыратын кешенді институттар жүйесі.

Қазақстандағы бұл жүйенің ерекшеліктері:

• Мамандандырылған соттар мен тергеушілердің болуы;

• Бала мүддесін қорғауға бағытталған әлеуметтік қызметтердің дамуы;

• Отбасымен жұмыс істеу және психологиялық көмек көрсету орталықтарының құрылуы;

• Жазаны жеңілдету және тәрбиелік сипаттағы шараларды басым қолдану.

Ювеналды әділет тек жазалау емес, баланы қоғамға қайта бейімдеу және құқық бұзушылықтың алдын алу мақсатында қызмет етеді. [3, 128]

4. Құқықтық мәдениет пен ювеналды саясаттың өзара байланысы

Ювеналды құқықтың тиімді жүзеге асуы қоғамдағы құқықтық мәдениет деңгейіне тікелей байланысты. Балалардың құқықтарын құрметтеу, ата-аналардың құқықтық сауатын арттыру, мектептерде құқықтық тәрбие беру — ювеналды саясаттың маңызды бөлігі.

Құқықтық мәдениет жоғары болған жағдайда балалар өз құқықтарын біледі және оларды заңды жолмен қорғай алады. Мемлекет бұл бағытта «Бала қорғау» ұлттық жобасы, «Жастар – Отанға» бағдарламасы сияқты әлеуметтік бастамаларды іске асыруда. [4, с. 93]

Болашақта ювеналды әділетті жетілдіру үшін:

• баланың құқықтарын қорғау институттарын күшейту;

• ювеналды соттардың аясын кеңейту;

• педагогтар мен әлеуметтік қызметкерлердің кәсіби даярлығын арттыру;

• құқықтық мәдениет пен білім беру бағдарламаларын дамыту қажет.

Бұл шаралар ювеналды құқық жүйесін жетілдіріп, балалардың қауіпсіз әрі әділ қоғамда өмір сүруіне мүмкіндік береді.

Қорытындылай келе, ювеналды құқық – мемлекеттің әлеуметтік және құқықтық дамуының маңызды көрсеткіші. Қазақстанда бұл салада елеулі жетістіктерге қол жеткізілді: арнайы заңдар қабылданды, ювеналды соттар құрылды, халықаралық стандарттар енгізілді.

Алайда, кәмелетке толмағандардың құқықтарын қорғау жүйесін одан әрі жетілдіру қажет. Құқықтық мәдениетті арттыру, отбасылық құндылықтарды сақтау және гуманистік қағидаттарды нығайту арқылы ғана Қазақстан толыққанды ювеналды әділет жүйесін қалыптастыра алады.

Әдебиеттер тізімі:

1. Қазақстан Республикасының Конституциясы (1995). – Алматы: Юрист.
2. «Бала құқықтары туралы» Қазақстан Республикасының Заңы (2002). – Астана: Әділет министрлігі баспасы.
3. Мухитдинов, Н.Б. (2020). Ювеналды әділет жүйесі және құқықтық саясат. – Нұр-Сұлтан: Қазақ университеті.
4. Сапарғалиев, Ғ. (2018). Қазақстандағы құқықтық мәдениет пен ювеналды саясат. – Алматы: Заң баспасы.
5. UNICEF. (2021). Juvenile Justice Reform in Central Asia. – Geneva: United Nations Publications.