ЕАЭО ЕЛДЕРІНДЕГІ ЖӘНЕ ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ ШЕТЕЛДІК ЖҰМЫСШЫЛАРДЫҢ ҚҰҚЫҚТЫҚ ЖАҒДАЙЫН САЛЫСТЫРМАЛЫ ТАЛДАУ

АҢДАТПА

Бұл мақалада Еуразиялық экономикалық одақ (ЕАЭО) елдеріндегі және Қазақстан Республикасындағы шетелдік жұмысшылардың құқықтық жағдайы салыстырмалы тұрғыда талданады. Зерттеу барысында еңбек көші-қонының құқықтық реттелу ерекшеліктері, шетелдік азаматтардың еңбек ету құқықтары мен әлеуметтік кепілдіктері қарастырылды. Автор ЕАЭО елдерінің (Ресей, Беларусь, Армения, Қырғызстан және Қазақстан) еңбек заңнамасын талдай отырып, интеграциялық процестердің шеңберінде еңбекші-мигранттардың құқықтық мәртебесін қамтамасыз етудегі ұқсастықтар мен айырмашылықтарды анықтады. Мақалада халықаралық тәжірибе мен ұлттық құқықтың өзара ықпалы көрсетіліп, Қазақстандағы еңбек мигранттарын құқықтық қорғауды жетілдіру бойынша ұсыныстар берілді.

Кілт сөздер: ЕАЭО, еңбек көші-қоны, шетелдік жұмысшы, құқықтық мәртебе, еңбек құқығы, әлеуметтік кепілдіктер, халықаралық құқық, интеграция.

Қазіргі жаһандану дәуірінде еңбек көші-қоны – әлемдік экономикалық және әлеуметтік дамудың маңызды құрамдас бөлігіне айналды. Әлем елдері арасындағы еңбек ресурстарының қозғалысы нарықтық қатынастардың тереңдеуін, экономикалық интеграцияны және халықаралық ынтымақтастықты айқындайды. Бұл тұрғыда шетелдік жұмысшылардың құқықтық жағдайын қамтамасыз ету, олардың әлеуметтік және еңбек құқықтарын қорғау мәселесі ерекше өзектілікке ие. Әсіресе, Еуразиялық экономикалық одақ (ЕАЭО) шеңберінде бұл бағыттағы құқықтық механизмдер мемлекетаралық ынтымақтастықтың тиімділігін арттырудың негізгі тетігі ретінде қарастырылады.

Қазақстан Республикасы 2015 жылы ЕАЭО-қа мүше болған сәттен бастап, еңбек нарығын интеграциялау және еңбек көші-қонын құқықтық реттеу бағытында ауқымды шаралар қабылдады. ЕАЭО туралы шарттың 97-бабына сәйкес, мүше мемлекеттердің азаматтары одақтың басқа елдерінің аумағында жұмыс істеуге тең құқыққа ие. Бұл норма еңбекші-мигранттардың рұқсатсыз жұмыс істеуіне, визасыз келуіне және әлеуметтік кепілдіктерге қол жеткізуіне мүмкіндік береді. Дегенмен, интеграциялық процестердің тереңдігіне қарамастан, әрбір мүше мемлекеттің ұлттық заңнамасында еңбекші-мигранттардың құқықтық мәртебесін реттеу тетіктері мен тәжірибесінде бірқатар айырмашылықтар сақталған.

Мысалы, Ресей Федерациясында шетелдік жұмысшылардың құқықтық жағдайы 2002 жылғы «Шетел азаматтарының құқықтық жағдайы туралы» Федералдық заңмен реттеледі, онда еңбек етуге рұқсат алу тәртібі, әлеуметтік сақтандыру және еңбек шарттарын жасау ерекшеліктері нақты көрсетілген. Беларусь Республикасында көші-қон саласындағы құқықтық реттеу 2010 жылғы заңдар мен еңбек кодексінде көрініс тапқан. Армения мен Қырғызстан Республикасында шетелдік жұмысшылардың құқықтық жағдайы еңбек кодекстерінің арнайы баптарымен реттеліп, ұлттық заңнамада әлеуметтік құқықтарға кепілдік берудің әртүрлі тәсілдері қолданылады.

Қазақстанда да шетелдік азаматтардың еңбек қатынастары 2015 жылғы Еңбек кодексі мен «Халықтың көші-қоны туралы» 2011 жылғы заңымен айқындалады. Аталған заңдарға сәйкес, ЕАЭО елдерінің азаматтары Қазақстан аумағында еңбек қызметін рұқсатсыз жүзеге асыра алады және әлеуметтік сақтандыру, медициналық көмек, еңбек дауларын шешу саласында тең құқыққа ие. Ал ЕАЭО-ға кірмейтін мемлекеттердің азаматтары үшін еңбек етуге квота белгіленіп, арнайы рұқсат алу талабы сақталған.

Бұл жағдай шетелдік жұмысшылардың құқықтық мәртебесінде айқын айырмашылықтар бар екенін көрсетеді. Бір жағынан, ЕАЭО шеңберіндегі еңбекші-мигранттар интеграциялық артықшылықтарға ие болса, екінші жағынан, үшінші елдерден келген шетелдік жұмысшылардың құқықтары шектеулі болып отыр. Сондықтан, еңбек көші-қонын құқықтық реттеудің бірізділігі мен үйлесімділігі мәселесі – қазіргі таңда ЕАЭО мен Қазақстан үшін өзекті міндеттердің бірі.

Сонымен қатар, еңбек миграциясы тек экономикалық тұрғыда ғана емес, әлеуметтік және құқықтық тұрғыдан да маңызды. Мигранттардың құқықтық қорғалуы – елдің халықаралық беделі мен әлеуметтік тұрақтылығының көрсеткіші. ЕАЭО елдері арасында азаматтардың еркін қозғалысы қамтамасыз етілгенімен, әлеуметтік кепілдіктерді іске асыру, медициналық қызмет алу, еңбек дауларын шешу, салық төлеу тәртібі сияқты мәселелерде бірыңғай тетік әлі толық қалыптаспаған.

Осыған байланысты бұл зерттеудің өзектілігі — ЕАЭО елдеріндегі және Қазақстандағы шетелдік жұмысшылардың құқықтық жағдайын салыстырмалы тұрғыда талдау арқылы олардың құқықтарын қорғау механизмдерін жетілдіру жолдарын айқындауда. Жұмыстың теориялық және тәжірибелік маңыздылығы ЕАЭО елдерінің еңбек заңнамасын үйлестіру процесін түсіндіруге, еңбек көші-қоны саласындағы құқықтық саясатты жетілдіруге және Қазақстанда шетелдік жұмысшылардың құқықтық кепілдіктерін қамтамасыз ету тетіктерін нығайтуға бағытталған.

Мақала тақырыбының ғылыми жаңалығы — еңбек көші-қонының қазіргі кезеңдегі трансұлттық сипатымен қатар, шетелдік жұмысшылардың құқықтық жағдайын реттеу тетіктерінің интеграциялық кеңістіктегі үйлесімділігін кешенді тұрғыда зерделеуде. Сонымен бірге, ЕАЭО-ға мүше елдердің тәжірибесін салыстыру арқылы Қазақстанның құқықтық жүйесін жетілдіру бойынша практикалық ұсыныстар беру де зерттеудің өзегін құрайды.

Осылайша, бұл зерттеу жұмысы еңбек көші-қоны саласындағы құқықтық қатынастарды талдай отырып, халықаралық және ұлттық құқық нормаларының өзара байланысын айқындауға, шетелдік жұмысшылардың құқықтарын тиімді қорғау жолдарын ұсынуға бағытталған.

Мақсаты

Бұл зерттеу жұмысының негізгі мақсаты — Еуразиялық экономикалық одақ (ЕАЭО) елдеріндегі және Қазақстан Республикасындағы шетелдік жұмысшылардың құқықтық жағдайын салыстырмалы тұрғыда талдау арқылы еңбек көші-қонын құқықтық реттеу тәжірибесінің тиімділігін анықтау және Қазақстанның еңбек заңнамасын жетілдірудің ғылыми-тәжірибелік бағыттарын ұсыну.

Зерттеу барысында ЕАЭО-ға мүше мемлекеттердің еңбек заңнамалары арасындағы ұқсастықтар мен айырмашылықтар айқындалып, еңбекші-мигранттардың әлеуметтік және еңбек құқықтарын қорғау саласындағы озық тәжірибелер талданады. Сонымен қатар, зерттеу нәтижелері Қазақстандағы еңбек көші-қоны саясатын жетілдіруге, шетелдік жұмысшылардың құқықтарын қорғау тетіктерін нақтылауға және құқықтық мәдениетті арттыруға бағытталады.

Қорытынды

Зерттеу нәтижесінде Еуразиялық экономикалық одақ (ЕАЭО) елдеріндегі және Қазақстандағы шетелдік жұмысшылардың құқықтық жағдайы бірқатар ұқсастықтар мен айырмашылықтарға ие екені анықталды. ЕАЭО шеңберіндегі еңбек көші-қонын құқықтық реттеу еңбек нарығын біріктіруге және азаматтардың еркін қозғалысын қамтамасыз етуге бағытталғанымен, әр елдің ішкі заңнамасында өз ерекшеліктері сақталған. Мысалы, Қазақстанда ЕАЭО азаматтарына рұқсатсыз еңбек етуге мүмкіндік берілсе, Ресейде патент жүйесі қолданылуда, ал Армения мен Қырғызстанда әлеуметтік кепілдіктер деңгейі шектеулі.

Қазақстан тәжірибесі көрсеткендей, шетелдік жұмысшылардың құқықтарын тиімді қорғау үшін заңнамалық үйлесімділікті күшейту, еңбек келісімшарттарының ашықтығын қамтамасыз ету және әлеуметтік сақтандыру тетіктерін жетілдіру қажет. Сонымен қатар, құқықтық мәдениет пен ақпараттық қолжетімділікті арттыру еңбекші-мигранттардың бейімделуін жеңілдетеді.

Зерттеу барысында алынған нәтижелер тек теориялық тұрғыда емес, педагогикалық және тәжірибелік деңгейде де құнды. Ол магистранттар мен болашақ заңгерлердің халықаралық және ұлттық құқықты салыстырмалы талдау дағдыларын дамытуға, еңбек құқығы саласында сындарлы ойлау мен әдістемелік шешім қабылдау қабілетін қалыптастыруға мүмкіндік береді.

Әдебиеттер тізімі:

1. Абдрахманова, Г. К. Еңбек көші-қоны және еңбек құқығын жетілдірудің өзекті мәселелері. — Алматы: Қазақ университеті, 2018. — 145 б. [45–49 б.]
2. Айтмұхамбетова, Л. Т. ЕАЭО шеңберіндегі еңбек мигранттарының құқықтық жағдайы. // ҚазҰУ Хабаршысы. Заң сериясы. — 2021. — №2. — 112–120 б. [115 б.]
3. Түсіпова, Ж. Н. Халықаралық еңбек көші-қоны: құқықтық реттеу тәжірибесі. — Нұр-Сұлтан: Зерде, 2020. — 180 б. [67–74 б.]
4. Қалиева, М. С. Қазақстан Республикасындағы шетел азаматтарының құқықтық мәртебесі. — Шымкент: Айқап, 2019. — 132 б. [80–85 б.]
5. Қазақстан Республикасының Еңбек кодексі. — Астана, 23 қараша 2015 ж. — №414-V. [Бап 35, 97 б.]
6. Қазақстан Республикасының «Халықтың көші-қоны туралы» заңы. — 22 шілде 2011 ж., №477-IV. [Бап 11–13, 43 б.]
7. Договор о Евразийском экономическом союзе (Астана, 29 мая 2014 г.). — Раздел XXVI, статьи 96–98. [стр. 244–250]
8. Федеральный закон Российской Федерации «О правовом положении иностранных граждан» №115-ФЗ от 25 июля 2002 г. — Москва: Юрайт, 2021. — 160 с. [стр. 38–44]
9. Международная организация труда (МОТ). Конвенция №97 о трудящихся-мигрантах. — Женева: ILO, 2017. — 52 с. [стр. 25–30]
10. OECD. International Migration Outlook 2023. — Paris: OECD Publishing, 2023. — 380 p. [pp. 172–179]