ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ШАРТТАР

АННОТАЦИЯ

Бұл мақалада халықаралық шарттардың мәні мен маңызы, олардың түрлері мен жасалу тәртібі, сондай-ақ Қазақстан Республикасының халықаралық шарттар саласындағы саясаты қарастырылады. Жұмыста халықаралық шарттардың мемлекеттер арасындағы ынтымақтастық пен бейбітшілікті қамтамасыз етудегі рөлі жан-жақты талданады.

Кілт сөздер: халықаралық шарт, халықаралық құқық, келісім, мемлекет, ратификация, ынтымақтастық, Вена конвенциясы.

Халықаралық шарттар – бұл мемлекеттер арасындағы қарым-қатынастарды құқықтық жолмен реттеудің негізгі тетігі болып табылады. Қазіргі таңда әлем елдері саяси, экономикалық, мәдени және экологиялық бағыттарда тығыз байланыс орнатқан. Осы қатынастардың барлығы халықаралық құқық нормаларына негізделген шарттар арқылы жүзеге асады [1]. Халықаралық шарт елдердің арасындағы бейбітшілік пен өзара түсіністікті қамтамасыз етудің басты құралы болып есептеледі. Халықаралық шарттардың анықтамасы 1969 жылғы Вена конвенциясында берілген. Онда халықаралық шарт деп халықаралық құқық нормаларына сәйкес жазбаша түрде жасалатын және қатысушы мемлекеттер үшін міндетті күші бар келісім деп көрсетілген [2]. Яғни, мемлекет шартқа өз еркімен қосылып, оның барлық талаптарын орындауға міндеттенеді. Бұл халықаралық құқықтағы ең маңызды қағидалардың бірі – “келісім орындалуы тиіс” немесе pacta sunt servanda қағидасына негізделеді [3]. Халықаралық шарттар мазмұны мен қатысушы тараптардың санына байланысты бірнеше түрге бөлінеді. Егер шарт екі мемлекет арасында жасалса, ол екіжақты шарт деп аталады, ал бірнеше мемлекет қатысса – көпжақты шарт болады. Мысалы, Қазақстан мен Ресей арасындағы мемлекеттік шекара туралы келісім екіжақты шартқа жатады, ал Киото хаттамасы мен Париж климаттық келісімі көпжақты шарттардың мысалы бола алады [4]. Сондай-ақ мазмұны бойынша саяси, экономикалық, мәдени, ғылыми-техникалық және экологиялық бағыттағы шарттар кездеседі. Саяси шарттар бейбітшілік пен қауіпсіздікті қамтамасыз етуге бағытталса, экономикалық шарттар елдер арасындағы сауда мен инвестициялық қатынастарды дамытуға ықпал етеді. Халықаралық шарттардың жасалу тәртібі бірнеше кезеңнен тұрады. Бірінші кезең – келіссөздер жүргізу. Бұл кезде мемлекеттер шарттың мазмұны мен мақсатын талқылайды. Екінші кезең – қол қою. Бұл тараптардың шарттың мазмұнымен келісетінін және өз міндеттемелерін мойындайтынын білдіреді. Үшінші кезең – ратификациялау, яғни шарттың мемлекет ішінде ресми түрде бекітілуі. Қазақстан Республикасында халықаралық шарттарды ратификациялау құқығы Парламентке тиесілі [1]. Ратификацияланғаннан кейін шарт күшіне енеді және ол міндетті сипат алады. Халықаралық шарттардың әрекет етуі олардың орындалуына тікелей байланысты. Егер мемлекет шарттың талаптарын бұзса, бұл халықаралық құқық нормаларын бұзу деп есептеледі [3]. Кей жағдайда шарт өз күшін тоқтатады. Ол шарттың мерзімі аяқталғанда, тараптар өзара келісіммен тоқтатқанда, шарттың мақсаты орындалғанда немесе халықаралық жағдай түбегейлі өзгергенде мүмкін болады [4]. Сондай-ақ халықаралық шарт халықаралық құқықтың жалпы қағидаларына немесе БҰҰ Жарғысына қайшы келсе, ол жарамсыз деп танылады.

Қазақстан Республикасы халықаралық шарттар жүйесінде белсенді саясат жүргізіп келе жатқан мемлекеттердің бірі. Тәуелсіздік алғаннан кейін Қазақстан көптеген халықаралық ұйымдарға мүше болып, ондаған маңызды халықаралық шарттарға қосылды. 1992 жылы Қазақстан Біріккен Ұлттар Ұйымына мүше болып қабылданды [5]. Сол уақыттан бері ел БҰҰ-ның, ТМД-ның, ШЫҰ-ның, Еуропадағы қауіпсіздік және ынтымақтастық ұйымының түрлі келісімдеріне қатысып келеді. Қазақстанның сыртқы саясаты бейбітшілік пен халықаралық ынтымақтастыққа негізделген. Ел ядролық қарусыздану саясатын ұстанып, 1996 жылы Ядролық сынақтарға толық тыйым салу туралы шартқа, ал 2015 жылы Париж климаттық келісіміне қосылды [6]. Сонымен қатар, Қазақстан көршілес елдермен шекара мәселелерін бейбіт жолмен шешті. Ресеймен, Қытаймен, Өзбекстанмен және Қырғызстанмен жасалған шекаралық шарттар елдің аумақтық тұтастығын нығайтты және аймақтағы тұрақтылықты қамтамасыз етті. Бүгінгі күні халықаралық шарттардың рөлі бұрынғыдан да маңызды. Әлемдік экономикадағы тұрақсыздық, климаттың өзгеруі, экологиялық дағдарыстар және қауіпсіздік мәселелері мемлекеттерді өзара әрекеттесуге мәжбүр етуде. Мұндай жағдайда халықаралық шарттар елдердің ортақ мәселелерді шешудегі басты құқықтық тетігіне айналып отыр [4].

Қорытындылай келе, халықаралық шарттар – халықаралық құқықтың негізгі қайнар көздерінің бірі және мемлекеттер арасындағы өзара қатынастарды реттеудің ең тиімді құралы [2]. Қазақстан Республикасы халықаралық шарттарды орындауда жоғары жауапкершілік танытып, әлемдік бейбітшілік пен тұрақтылықты нығайту ісіне өз үлесін қосып келеді. Халықаралық шарттар елдің егемендігін сақтауға, экономикалық және саяси тұрақтылығын арттыруға және халықаралық беделін күшейтуге ықпал етеді.

Пайдаланылған әдебиеттер:

1. Қазақстан Республикасының 1999 жылғы 30 мамырдағы №389-I «Халықаралық шарттар туралы» Заңы.
2. 1969 жылғы Вена конвенциясы (Халықаралық шарттар құқығы туралы).
3. Мюллерсон Р. Халықаралық құқық негіздері. – Алматы: Жеті Жарғы, 2015.
4. Баймолдина З., Сартаев С. Халықаралық құқық. – Алматы: Қазақ университеті, 2018.
5. Қазақстан Республикасы Сыртқы істер министрлігінің ресми сайты – www.mfa.gov.kz.
6. Тілеужан А. “Халықаралық құқықтағы шарттардың рөлі.” – ҚазҰУ хабаршысы, №2, 2021 ж.