БҮГІНГІ ДЕРТ – ЛУДОМАНИЯ

Қазіргі қоғам дертіне айналған ойынға деген құмарлықты ғалымдар-лудомания дейді. Ал, еліміздегі жас жеткіншектеріміздің бұл дертке шалдығуының себебі не? Бүгінгі таңда жаһандық деңгейде кең тарала бастаған, бірақ қоғамның назарынан жиі тыс қалатын қауіпті дерттердің бірі – лудомания, яғни ойынға тәуелділік.

Лудомания – бұл адамның ақыл-ойын, мінез-құлқын, қаржысын және әлеуметтік өмірін толықтай билеп алатын азартты ойындарға патологиялық тәуелділік. Лудомания жастар мен ересектер арасындағы құмар ойындарға тәуелділік мәселелесі - қазіргі таңда өзекті болып отыр.Егер өткен ғасырда бұл дерт негізінен казинолар мен ойын залдарына баратын адамдардың арасында таралған болса, қазіргі уақытта интернет пен мобильді құрылғылардың қолжетімді болуы лудоманияны тіпті үйден шықпай-ақ "жұқтыруға" мүмкіндік берді. Онлайн-казино, букмекерлік кеңселер, мобильді қосымшалар мен түрлі ойындар – жастар мен ересектерді бірдей өзіне тартып, көп жағдайда оларды қаржылық, психологиялық және әлеуметтік тығырыққа тіреуде. Лудомандар – құмар ойынның шырмауына түскен адамдар. Казино мен букмекерлік компаниялар жұмысы барынша қарқынды дамыған кезден бері «лудомания» деген термин кеңінен қолданыла бастады. Аурулардың халықаралық классификациясы бойынша лудомания аурулар тізіміне енгізілген. Құмар ойынның соңына түскендер дүние-мүлкінен айырылғаны өз алдына, ажырасып, дымсыз қалып жатады. Мұндай жағдай Қазақстан қоғамына да таңсық емес. Ойынқұмарлардың көбеюі салдарынан елімізде лудомандарды емдейтін арнайы орталықтар да ашылған. Денсаулық сақтау министрлігінің ұсынған ақпараттарына сенсек, елімізде ойын құмарлықтан жапа шеккендердің саны отыз алты мыңнан асып жығылады.Жалпы, құмар ойындарының зардабы елдің дамуына кері әсерін тигізіп, адамның кері кетуіне ықпал ететіндігін нақты ұғынуға тиіспіз. Ел болып, бесігімізді түзетеміз десек, жастарымызға бұл дерттің зиянын барынша ұғындыруымыз қажет.

Лудоманияның кесірінен еліміздегі отбасы институты күйреуде. Сарапшылардың айтуынша, ерлі-зайыптылардың ажырасу фактілерінің жиілеуіне де құмар ойын әсер етіп отыр. Атап айтқанда, ажырасу оқиғаларының 40%-ы ерлі-зайыптылардың бірінің жеңіл ақшаға құмартуының салдарынан болады.

Қазақстан Республикасы Бас прокуратурасының деректеріне сәйкес, 2022 жылы 157 мыңнан астам қылмыстық құқық бұзушылық жасалған, оның 20 %-ы немесе 31 мыңнан астамы құмар ойындар негізінде жасалған. Ал шарасыз күйге түскендері өз-өзіне қол жұмсауға дейін барып жатады. 2022 жылғы статистикалық деректерге сәйкес, 3 676 суицид фактісі тіркелсе, оның әрбір бесіншісін құмар ойынға әуес адам жасаған. Соңғы үш жылда қазақстандықтар құмар ойындарға 1 трлн. теңгеден астам қаражат салған.

Мемлекет басшысы Қасым-Жомарт Тоқаевтың төрағалығымен өткен Қауіпсіздік Кеңесінің отырысында халық арасындағы құмар ойынға тәуелділік мәселелері жан-жақты талқыланған болатын. Ел Президенті өз сөзінде: «Соңғы жылдары елімізде құмар ойынға тәуелділік белең алып барады. Кейбір отбасылар үшін бұл үлкен қасіретке айналды. Лудоманияға қарсы күресте тәрбие ісі мен түсіндіру жұмыстарына ерекше мән берілуге тиіс», – деп атап өткен болатын.

Лудоманияны кәдімгі қызығушылықтан немесе уақытша ермекпен шатастыруға болмайды. Бұл дерттің басты белгілері:

• Ойын туралы үнемі ойлау;
• Қарызға батып, ақшаны қайта-қайта "жеңіске жету" үшін жұмсау;
• Уақыт пен ақша жоғалтқанына қарамастан ойынды тоқтата алмау;
• Ойын ойнау үшін жақындарын, достарын, тіпті жұмысын екінші орынға қою;
• Ашушаңдық, күйзеліс, жалғыздық сезімі.

Лудомания жас талғамайды. Дегенмен, ересекке енді аяқ басқан жастар, стресске бейім адамдар, қаржылық қиындыққа тап болғандар немесе бос уақыты көп адамдар бұл тәуелділікке оңай шалдығады. Әсіресе, бір рет жеңіп, "оңай жолмен байып кетемін" деген үміт адамның санасын улап, оны қайта-қайта ойынға тартуы мүмкін.

Құмар ойындарға тәуелділік бірнеше себептерге байланысты пайда болуы мүмкін, соның ішінде:

• Күнделікті өмірде адреналин жетіспеуі: Адамдар ойында толқуды іздеуі мүмкін, егер олар оны нақты өмірде жетістіктер, спорт немесе мансап арқылы ала алмаса.
• Төмен өзіне деген сенімділік: Көптеген тәуелді ойыншылар өздерінің сенімсіздігі мен өзін-өзі төмен бағалауын ойындардағы сәттілік елесі арқылы өтеуге тырысады.
• Отбасындағы мәселелер: Көбінесе құмар ойыншылардың ата-аналарымен немесе жақын адамдарымен қиын қарым-қатынасы болады, бұл оларды проблемалардан құтылудың жолы ретінде құмар ойындарға итермелейді.
• Армандардың немесе мақсаттардың болмауы: Егер адам өз армандары мен амбициялары болмаса, басқа біреудің ережелерімен өмір сүрсе, құмар ойындар, кем дегенде, біраз уақыт сәтті сезінудің тәсілі болады.

Қазіргі әлемде құмар ойындарға тәуелділіктің таралу себептерінің бірі – сандық технология арқылы құмар ойындарға қол жеткізудің жеңілдігі. Бүгін сіз кез келген уақытта және кез келген жерде бәс тігуге болады – қолыңызда смартфон немесе компьютер болса болғаны. Заманауи технологиялар кез келген адамға бірнеше рет басу арқылы құмар ойындарды ойнауға мүмкіндік береді. Казиноға барудың немесе ойын залдарын іздеудің қажеті жоқ – жай ғана қолданбаны жүктеп алыңыз немесе веб-сайтқа өтіңіз. Бұл тұрақты қолжетімділік құмар ойындарды ынталандырады және тәуелділік қаупін арттырады.

Желі құмар ойындардың көптеген форматтарын ұсынады: спорттық ставкалар, виртуалды казинолар, лотереялар. Мұның бәрі Интернет пен мобильді қосымшалардың дамуымен қол жетімді болды. Құмар ойыншылар өз қызығушылықтарына сай ойынды оңай тауып, ақшаға ойнай бастайды.

Жедел нәтиже беретін ойындар, нтернеттегі бәс тігулер мен ойындар жиі лездік нәтижелер мен жылдам ұтыстарды ұсынады, бұл толқу мен толқуды арттырады. Бұл оңай ақша елесін тудырады, бұл жаңа ойыншыларды, әсіресе жылдам ақша іздейтіндерді тартады.

Маркетингтік қысым. Бүгінгі күні құмар ойындар белсенді түрде жарнамаланады. Көптеген жарнамалық баннерлер, қалқымалы терезелер және хабарландырулар адамдарды бәс тігуге тырысуға шақырады. Мұндай маркетингке бой алдырған құмар ойындарға тәуелділер жиі уақытында тоқтай алмайды, бұл ауыр зардаптарға әкеледі.

Лудоманияның даму кезеңдері:

Жеңіс фазасы: Алғашқы кезеңде ойыншы бірнеше жеңіске жетіп, оңай табыстабу мүмкіндігіне сенеді. Осы сәттен бастап ойындықаржыландыруға жұмсалатын ақша мен уақыт көлемі артатүседі.

Жеңіліс фазасы: Құмар ойыншы жиі жеңіле бастайды. Қаржылық қиындықтар туындап, қарыз алу немесе кредит рәсімдеу қажеттілігі туады.

Көңілсіздік фазасы: Бұл кезеңде адам өз отбасы мен жақындарынан алыстайбастайды, олардың қолдауынан айырылады. Туыстарменқарым-қатынасы бұзылып, адам депрессияға ұшырайды.

Шарасыздық фазасы: Соңғы кезеңде ойынға деген тәуелділік өз шегіне жетеді. Адам қылмыстық әрекеттерге баруы немесе психоактивті заттарға тәуелді болуы мүмкін. Бұл жағдай суицидке әкелуі ықтимал.

Шешімі қандай?

Лудоманиядан құтылу оңай емес, себебі бұл – кәдімгі психологиялық тәуелділік. Ең бірінші қадам – проблеманы мойындау. Одан кейін кәсіби психологтар мен психотерапевтерге жүгіну, арнайы реабилитациялық бағдарламаларға қатысу қажет. Жалпы лудоманияны мемлекеттік клиникалар да тегін емдейді. Қазір олар еліміздің барлық өңірлерінде бар. Бірақ бұларға жылына жалпы саны 20 адам ғана келеді. Ал букмекерлік кеңселердің жұмысы қызып тұр. Былтыр жылдық айналымы 1 триллион теңгеге жеткен. Биылдың өзінде 2 миллион адам онлайн ойыншы ретінде тіркелген. Соның 400 мыңы осы кеңселердің тұрақты клиентіне айналған. Лудоманияны Дүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымының психикалық сырқаттар санатына қосқалы қашан. Ойынқұмарлық Қазақстанда да былтыр ресми түрде ауру қатарына қосылды. Бірақ дәл қазір елімізде лудоман ретінде тіркелген 13-ақ адам бар.

Құмар ойындарға тәуелділікті қалай жеңуге болады?

Бұлыңғыр көзқарасқа қарамастан, құмар ойындарға тәуелділіктен аулақ болуға және оны жеңуге болады. Өміріңізді бақылауды қалпына келтіру үшін емдеуді ерте бастау маңызды. Ақтөбе қаласындағы Психикалық денсаулық орталығында біз нашақорлықтан арылуға бағытталған жеке көмек бағдарламаларын ұсынады. Орталықтың мамандары құмар ойындарға тәуелділікпен жұмыс істеу үшін дәлелденген психотерапия әдістерін қолданады.

Бұл тәуелділікті емдеу әдістерін 2 түрге бөлуге болады:

1) тұлғаны басуға бағытталған әдістер

2) тұлғаны босатуға және нығайтуға бағытталған әдістер

Өкінішке орай, қолданыстағы емдеу әдістерінің көпшілігі құмар ойындарға тәуелділікті басуға бағытталған. Істің ауырлығына байланысты терапияның толық курсы бірнеше сессиядан бірнеше айға дейін созылуы мүмкін. Әдетте, терапия курсы тәуелділіктің тереңдігіне және науқастың жағдайына байланысты 7-ден 10 сеансқа дейін созылады.

Мемлекет пен қоғам тарапынан да бұл мәселені елемеуге болмайды. Лудомания – қазіргі заманның жасырын, бірақ өте қауіпті дерті. Ол адамның өмірін толықтай өзгертіп, болашағын бұлыңғыр етеді. Сондықтан бұл мәселені үнсіз қалдырмай, жеке адам да, отбасы да, қоғам да белсенді түрде күресу қажет. Ойын бизнесіне қатысты заңдарды күшейту, жарнама мен қолжетімділікті шектеу, оқушылар мен студенттер арасында профилактикалық жұмыстар жүргізу – лудоманияның таралуын тежеуге бағытталған нақты қадамдар болуы тиіс. Есіңізде болсын, тіпті ең дамыған кезеңдерінде де, әрқашан қалпына келтіру мүмкіндігі бар. Ең бастысы, уақытында көмек сұрап, тәуелділіксіз өмір жарқын және қанағаттанарлық болатынын түсіну.Ойынға емес, өмірге құмар болайық. Тәуелділіктің сіздің өміріңізді бұзуына жол бермеңіз. Бүгін көмек сұраңыз және құмар ойындарсыз өміріңіздің жаңа кезеңін бастаңыз!

Әдебиеттер тізімі:

1. Валиева, Н. С. Психологические аспекты игровой зависимости. — М.: Институт психологии РАН, 2019.
2. Бехтерев, В. М. О зависимости от азартных игр: психоневрологический анализ. — СПб.: Питер, 2020.
3. Кудрявцев, В. Н. Азартные игры и правовое регулирование в России. — М.: Норма, 2021.
4. Қазақбаева, А. Н. Лудоманияның психологиялық ерекшеліктері. — Алматы: Қазақ университеті, 2022.
5. World Health Organization (WHO). International Classification of Diseases 11th Revision (ICD-11) — Gaming disorder (2022).
6. American Psychiatric Association. Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders, Fifth Edition (DSM-5). — Washington, DC, 2013.
7. Жумалиева, Г. Т. Қазақстандағы лудомания мәселелері және оны құқықтық реттеу. — Нұр-Сұлтан: Юридикалық әдебиет, 2021.
8. Соловьёв, А. И. Игровая зависимость: диагностика, профилактика и коррекция. — М.: Академический проект, 2018.
9. Бекмурзаев, Е. С. Азарттық ойындар мен интернет-тәуелділік мәселелері. — Шымкент: ОҚМУ баспасы, 2020.
10. Клиническая психология зависимости / Под ред. С. Б. Сосновикова. — М.: ГЭОТАР-Медиа, 2021.