ҚАЗАҚСТАННЫҢ РЕСЕЙ ЖӘНЕ ҚЫТАЙ МЕМЛЕКЕТТЕРІ АРАСЫНДАҒЫ ҚАРЫМ-ҚАТЫНАСЫНЫҢ ОРТА АЗИЯДАҒЫ КҮШТЕР ТЕҢГЕРІМІНЕ ӘСЕРІ

THE INFLUENCE OF KAZAKHSTAN'S RELATIONS BETWEEN THE RUSSIAN AND CHINESE STATES ON THE BALANCE OF POWER IN CENTRAL ASIA

Balzhan Kairatkyzy

student, Department of Regional Studies and International Relations, Turan University

Kazakhstan, Almaty

Gulzhan Tulekova

scientific adviser, candidate of Philological Sciences, Associate Professor, Turan University,

Kazakhstan, Almaty

АННОТАЦИЯ

Бұл мақалада Қазақстанның Ресеймен және Қытаймен қарым-қатынасы Орталық Азиядағы күштер теңгеріміне қалай әсер еткені талданады. Неореализм тұжырымдамаларын қолдана отырып, мақала халықаралық жүйенің анархиялық құрылымы мен мемлекеттердің күштерді теңестіру арқылы өз қауіпсіздігін қамтамасыз етуге деген ұмтылысы мемлекетаралық қатынастар мен аймақтық динамикаға қалай әсер ететінін зерттейді.Қазақстанның екі қуатты көршісі - Ресей мен Қытай арасындағы тепе-теңдікті сақтауға ұмтылатын көпвекторлы сыртқы саясатына ерекше назар аударылады. Экономикалық өзара іс-қимылды, саяси әріптестікті және қауіпсіздік бастамаларын қоса алғанда, Қазақстанның осы елдермен ынтымақтастығының негізгі аспектілері талданады, сондай-ақ бұл қатынастардың өңірлік күштер теңгеріміне қалай әсер ететіні қаралады.

ABSTRACT

Тhis article analyzes how Kazakhstan's relations with Russia and China have affected the balance of power in Central Asia. Using the concepts of neorealism, the article examines how the anarchic structure of the international system and the desire of states to ensure their own security by balancing forces affect interstate relations and regional dynamics.Particular attention is paid to the multi - vector foreign policy of Kazakhstan, which seeks to maintain a balance between its two powerful neighbors-Russia and China. The main aspects of Kazakhstan's cooperation with these countries, including economic interaction, political partnership and security initiatives, will be analyzed, as well as how these relations affect the regional balance of power.

Кілт сөздер: Күштер тепе-теңдігі, халықаралық саясат, Қазақстан, Ресей, Қытай, Орталық Азия, көпвекторлы сыртқы саясат, өңірлік қауіпсіздік, геосаяси бәсекелестік, сыртқы саяси стратегия, мемлекетаралық қатынастар.

Keywords: balance of Power, International Politics, Kazakhstan, Russia, China, Central Asia, multi-vector foreign policy, regional security, geopolitical competition, foreign policy strategy, interstate relations.

Қазақстанның Ресеймен және Қытаймен қарым-қатынасының Орталық Азиядағы күштер теңгеріміне әсері, Ресей дәстүрлі түрде аймақпен тарихи, экономикалық және әскери байланыстарға сүйене отырып, Орталық Азияда басым ойыншы болып саналады. Қазақстанның Ресеймен қарым-қатынасы, оның ішінде Еуразиялық экономикалық одаққа мүшелік және Ұжымдық қауіпсіздік туралы шарт ұйымы Мәскеудің аймақтағы ықпалын қолдауға ықпал етеді, сонымен қатар Қазақстанға осы байланыстарды өз жағдайын нығайту және қауіпсіздікті қамтамасыз ету үшін пайдалануға мүмкіндік береді. Қытай соңғы онжылдықтарда "Бір белдеу, бір жол"бастамасы арқылы Орталық Азияда, оның ішінде Қазақстанда да өзінің қатысуын белсенді түрде арттырды. Энергетика секторына инвестициялар мен инфрақұрылымдық жобаларды қоса алғанда, экономикалық ынтымақтастық Қытайдың аймақтағы ықпалын күшейтті. Қазақстан үшін бұл екі ірі держава арасындағы тепе-теңдікті сақтай отырып, өзінің сыртқы байланыстарын әртараптандыруға және экономикалық жағдайын нығайтуға мүмкіндік болды.Қазақстанның Ресеймен де, Қытаймен де қарым-қатынасы Орталық Азиядағы күштер тепе-теңдігіне әсер етіп, оған өз мүдделерін барынша арттыруға және өз қауіпсіздігін нығайтуға мүмкіндік беретін мультивекторлық сыртқы саясатты құрады. Қазақстан бір державаның үстемдігін болдырмайтын және өңірдегі тұрақтылыққа ықпал ететін тепе-теңдікті қамтамасыз ету үшін екі елмен стратегиялық әріптестікті пайдаланады. Бұл мемлекеттердің анархистік халықаралық жүйеде өмір сүруі мен қауіпсіздігін қамтамасыз ету үшін күштер тепе-теңдігіне ұмтылатындығы туралы неореалистік түсінікке сәйкес келеді. [5]

Президент Қасым-Жомарт Тоқаев 2024 жылғы 3 қаңтарда "Egemen Qazaqstan" газетіне берген сұхбатында: "Біздің басымдықтарымыз өзгермейді – бұл елдің егемендігі мен аумақтық тұтастығының мызғымастығын қамтамасыз ету, Қазақстан азаматтарының құқықтары мен мүдделерін қорғау, орнықты экономикалық өсу үшін қолайлы сыртқы жағдайлар жасау" [5]. Қазіргі геосаяси жағдайда Қазақстан үшін барлық шетелдік әріптестермен, ең алдымен көршілермен өзара тиімді ынтымақтастықты дамыту қажет. Ал Қазақстан үшін ең жақын-Ресей мен Қытай.

Ресей Қазақстанның негізгі стратегиялық серіктесі және одақтасы болып табылады. Өткен онжылдықтар біздің елдерімізге мемлекетаралық қатынастардың әсерлі архитектурасын құруға мүмкіндік берді. Бұл қатынастардың негізі 300-ден астам шарттар мен келісімдер болып табылады. Саяси диалог жоғары деңгейде қарқынды дамып келеді. Қазақстан мен Ресей көпжақты құрылымдар шеңберінде өзара іс-қимыл жасайды, өңірлік тұрақтылық пен халықаралық қауіпсіздікті қамтамасыз ету мәселелерін шешеді. 2023 жылы екіжақты қарым-қатынастың басты оқиғаларының бірі Владимир Путиннің Қазақстанға ресми сапары болды. Экономикалық серіктестікке келетін болсақ, екі ел арасындағы тауар айналымы 2023 жылдың 10 айында 21,4 миллиард долларды құрады. Бұл таңқаларлық емес, өйткені елдерді әлемдегі ең ұзын үздіксіз құрлық шекарасы байланыстырады.

Бүгінде Қазақстан мен Қытайдың қарым-қатынасы достық, тату көршілік, ұзақ мерзімді стратегиялық әріптестік рухында белсенді дамып келеді. Қазақстан президенті Қасым-Жомарт Тоқаев пен ҚХР Төрағасы Си Цзиньпин Қазақстан мен Қытай арасындағы ынтымақтастықтың "алтын отыз жылдығын" іске қосты. Бұған Қазақстан басшысының өткен жылы Қытайға жасаған екі сапары дәлел бола алады

Қытай мен Қазақстанның өзара тауар айналымы бұрын – соңды болмаған өсімді көрсетіп отыр-2023 жылдың 10 айының қорытындысы бойынша ол 24,3 миллиард долларға жетіп, жаңа рекорд орнатты. Қытай дәстүрлі түрде Қазақстан экономикасындағы ірі инвесторлардың бірі болып табылады. Қазақстан қазірдің өзінде 24 миллиард доллар Қытай инвестициясын жинады. Қытаймен ортақ шекара, Қазақстанның Шығыс пен Батыс арасындағы тиімді географиялық жағдайы-осының бәрі мемлекет үшін қытай тауарларының әртүрлі бағыттардағы транзиті үшін кең перспективалар ашады.

Бейжіңдегі "Бір белдеу, бір жол" жоғары деңгейдегі үшінші форумға қатысу барысында Қазақстан мен Қытай Транскаспий халықаралық көлік бағытын бірлесіп дамыту жөніндегі келісім және "Аягөз – Тачэн"теміржолын бірлесіп салу жөніндегі Меморандум сияқты маңызды уағдаластықтарға қол қойды. Бұл қадамдар республиканың көлік-логистикалық саласының дамуына қосымша серпін береді.

Алдағы 2024 жылы Қазақстан осы бағытта жұмысын жалғастырады [3], мысалы, бірқатар өкілді саммиттер мен форумдар өткізу жоспарланған. Қазақстанға бірден бірнеше беделді халықаралық ұйымдарға: Шанхай Ынтымақтастық Ұйымына, Ұжымдық қауіпсіздік туралы шарт ұйымына, Азиядағы өзара іс-қимыл және сенім шаралары жөніндегі кеңеске, түркі мемлекеттері ұйымына, Аралдың халықаралық құтқару қорына, азық-түлік қауіпсіздігі жөніндегі Ислам Ұйымына төрағалық ету мүмкіндігі түрінде жоғары сенім көрсетілді.

Қазақстанда Көшпенділердің дүниежүзілік ойындарын өткізу үлкен оқиға болмақ. Олар ұлттық спорт пен салауатты өмір салтын насихаттау үшін де, Ұлы даланың көшпелі өркениетінің мұрагерлері бауырлас халықтар арасындағы мәдени-гуманитарлық байланыстарды кеңейту үшін де маңызды.

V Дүниежүзілік көшпенділер ойындары аясында Қазақстанға әлемнің 100-ден астам елінен делегациялар келеді деп күтілуде. Бұл ойындардың бірегейлігі спорттық, мәдени және ғылыми бағдарламалардың үйлесімінде жатыр. Ойындарды өткізу жоспарына 20 жарыстық және 10 көрсетілімдік спорт түрлері кіреді, 110 медаль жиынтығы ойналады. Жарыс ат спорты, ұлттық күрес, садақ ату, құстармен аң аулау түрлері, дәстүрлі зияткерлік ойындар бойынша өтеді [4].

1. Теңгерім Орталық Азия мемлекеттері бір немесе бірнеше сыртқы державалардың үстемдігін болдырмау үшін аймақтағы күштердің тепе-теңдігін сақтауға белсенді түрде ұмтылуда. Бұған Ресей, Қытай және аз дәрежеде АҚШ сияқты ірі ойыншылардың мүдделері арасындағы тепе-теңдік кіреді. Мысалы, елдер Еуразиялық экономикалық одақ (ЕАЭО) және Ұжымдық қауіпсіздік туралы шарт ұйымы (ҰҚШҰ) шеңберінде Ресеймен тығыз байланысты сақтай отырып, "Бір белдеу, бір жол" бастамасы арқылы Қытаймен экономикалық және саяси ынтымақтастықты пайдалана алады.

2. Мультивекторлық сыртқы саясат өзінің қауіпсіздігі мен пайдасын барынша арттыру мақсатында Орталық Азия мемлекеттері көбінесе мультивекторлық сыртқы саясатқа жүгінеді. Олар бір серіктеске тәуелді болмау және халықаралық істерде белгілі бір дәрежеде автономияны сақтау үшін бір уақытта бірнеше сыртқы державалармен оң қарым-қатынасты дамытуға тырысады.

3. Геосаяси сын-қатерлерге ден қою неореализм мемлекеттің геосаяси жағдайы оның сыртқы саяси басымдықтары мен стратегияларын едәуір дәрежеде айқындайтынын атап көрсетеді. Ресей мен Қытай сияқты ұлы державалардың арасында орналасқан Орталық Азия елдері үшін бұл жағдайдың геосаяси сын-қатерлері мен мүмкіндіктерін ескеру және сәйкесінше өз саясатын әзірлеу маңызды.

4. Ынтымақтастық және бәсекелестік, неореализм сонымен қатар Орталық Азия мемлекеттері арасындағы ынтымақтастық пен бәсекелестік динамикасын түсінуге көмектеседі. Елдер ортақ мәселелерді шешу және аймақтық тұрақтылықты нығайту үшін экономика, энергетика және қауіпсіздік сияқты салаларда ынтымақтаса алатын болса, олар ресурстар, Инвестициялар және Ықпал үшін бәсекеге түсе алады. Жалпы, неореализм Орталық Азия мемлекеттерінің сыртқы саясатын, олардың ұлттық қауіпсіздікті қамтамасыз ету және күрделі халықаралық ортада өмір сүру стратегияларын түсіну үшін пайдалы аналитикалық құрал ұсынады. [ 1, 187 б.]

 Неореализмнің Қазақстанға және оның геосаясатына әсерін бірнеше негізгі аспектілердің призмасы арқылы қарастыруға болады. Мультивекторлық сыртқы саясатм Қазақстан негізгі геосаяси ойыншылармен — Ресеймен, Қытаймен, Еуропалық Одақпен және Америка Құрама Штаттарымен теңгерімді және жемісті қарым-қатынасқа ұмтыла отырып, мультивекторлық сыртқы саясатты сәтті жүзеге асырды. Бұл стратегия Қазақстанға өз мүдделерін барынша арттыруға, өз қауіпсіздігін нығайтуға және бір әріптеске шамадан тыс тәуелділік тәуекелдерін барынша азайта отырып, экономикалық дамуға ықпал етуге мүмкіндік береді. Ресеймен және Қытаймен ынтымақтастық Қазақстан Ресеймен де, Қытаймен де тығыз және көп аспектілі қатынастарды қолдайды. Ресей қауіпсіздік, энергетика және экономика саласындағы дәстүрлі әріптес, сондай-ақ Еуразиялық экономикалық одақ (ЕАЭО) және Ұжымдық қауіпсіздік туралы шарт ұйымы (ҰҚШҰ) шеңберіндегі маңызды әріптес болып табылады. Сонымен қатар, Қазақстан Қытаймен, әсіресе, инфрақұрылым мен энергетикаға қомақты инвестицияларды қамтитын "Бір белдеу, бір жол" Қытай бастамасы аясында байланыстарды белсенді дамытуда. Бұл ынтымақтастық Қазақстанға өзінің экономикалық байланыстарын әртараптандыруға және өңірдегі жағдайын нығайтуға мүмкіндік береді. [2] Егемендік пен тәуелсіздікті нығайту, неореализм халықаралық жүйеде мемлекеттердің егемендігі мен тәуелсіздігінің маңыздылығын көрсетеді.

Қазақстанның Ресеймен және Қытаймен қарым-қатынасы Орталық Азиядағы күштер тепе-теңдігіне қалай әсер еткені туралы зерттеу қорытындысында мынадай қорытындыларды қорытындылауға болады:.Қазақстанның Ресеймен және Қытаймен қарым-қатынасы Орталық Азия өңіріндегі күштер тепе-теңдігі динамикасының жарқын мысалы болып табылады. Қазақстан өзінің қауіпсіздігі мен экономикалық өркендеуін барынша арттыруға ұмтыла отырып, екі ұлы державаның мүдделерін теңестіру үшін көпвекторлы сыртқы саясатты пайдаланады. Еуразиялық экономикалық одақ және әскери-саяси альянстар шеңберіндегі Ресеймен ынтымақтастық, сондай-ақ Қытайдың "Бір белдеу, бір жол" сияқты бастамаларына белсенді қатысу  Қазақстанға өзінің экономикалық жағдайын нығайтуға және өңірлік қауіпсіздік пен ынтымақтастықта шешуші рөл атқаруға мүмкіндік береді. Осылайша, Қазақстанның Ресеймен және Қытаймен қарым-қатынасы Орталық Азиядағы күштердің неғұрлым теңдестірілген құрылымын қалыптастыруға ықпал етеді, бұл өз кезегінде өңірдегі тұрақтылық пен қауіпсіздікке ықпал етеді. Бұл неореализмнің мемлекеттердің халықаралық жүйеде күштер тепе-теңдігі мен өмір сүруге деген ұмтылысы халықаралық саясаттың сипатын анықтайды деген тезисін растайды.Қорытындылай келе, неореализм Орталық Азиядағы Халықаралық қатынастар мен күштер тепе-теңдігінің динамикасын түсіну үшін құнды аналитикалық құрал ұсынады. Қазақстанның Ресеймен және Қытаймен қарым-қатынасы мемлекеттердің өз ұстанымдарын нығайту және күрделі халықаралық жағдайда ұлттық мүдделерді қамтамасыз ету үшін стратегиялық әріптестік пен дипломатияны қалай пайдаланатынын көрсетеді.

Әдебиеттер тізімі:

1. Азмуханова А. М., Джумадилова Г. М., Амзенова Ж. Ж. Интересы Китая в Центральной Азии (аналитическая справка) // Society and Security Insights. № 1, 2018. С. 186-194.
2. Бабаян Д. Политика Китая в Центральной Азии, на Кавказе и в Северном Прикаспии в конце XX — начале XXI вв. : дис. д-ра исторических наук // Институт востоковедения РАН. 2016. С. 429.
3. Итоги года в Казахстане: достижения во внешней политике. Режим доступа: https://tengrinews.kz/kazakhstan_news/itogi-goda-v-kazahstane-dostijeniya-vo-vneshney-politike-519585/. Дата обращения 08.01.2024
4. Казахстан готовится принять Всемирные игры кочевников. Режим доступа: https://forbes.kz/news/2024/01/08/newsid_315790. Дата обращения 08.01.2024
5. Касым-Жомарт Токаев: Как прогрессивная нация мы должны смотреть только вперед! Режим доступа: https://www.akorda.kz/ru/prezident-respubliki-kazahstan-kasym-zhomart-tokaev-kak-progressivnaya-naciya-my-dolzhny-smotret-tolko-vpered-302415. Дата обращения 08.01.2024