АҚТӨБЕ ҚАЛАСЫНЫҢ ДЕМОГРАФИЯЛЫҚ ЖАҒДАЙЫ

SOCIO-ECONOMIC SITUATION OF AKTOBE

Ayazhan Kamalova

1st year master's student specialties 7M05213, L.N. Gumilyov Eurasian National University,

Astana, Kazakhstan

Zhanslu Inkarova

scientific adviser, PhD. biol. sciences, associate professor, L.N. Gumilyov Eurasian National University,

Astana, Kazakhstan

АННОТАЦИЯ

Мақалада тұрақты даму контекстінде Ақтөбе қаласындағы демографиялық ахуалды өзгерту перспективалары қарастырылған. Халық санының динамикасына ең үлкен әсер ететін көші-қон сальдосы талданды.

ABSTRACT

The article discusses the prospects for changing the demographic situation in Aktobe in the context of sustainable development. The migration balance, which has the greatest impact on Population Dynamics, was analyzed.

Түйінді сөздер: аймақ, демографиялық динамика, тұрақты даму.

Keywords: region, socio-economic dynamics, sustainable development.

Қазақстан әлемнің көптеген елдерімен қатар өңірлердің қарқынды даму мәселелерімен бетпе-бет келеді және оны шешудегі өз тәжірибесін жинақтады. Сонымен қатар, соңғы жылдары жергілікті демографиялық даму көрсеткіштерді талдау барысында мемлекет қабылдаған шаралардың тиімділігінің аз екендігін көрсетті және өңірлік ерекшеліктер мен халықаралық тәжірибені ескере отырып, жүргізілетін өңірлік саясатқа өзгерістер енгізу қажеттілігін айқындайды. Осыған сүйене отырып, осы зерттеуде Ақтөбе қаласының мысалында диспропорциялар мен тәуекелдердің пайда болуын шарттайтын демографиялық динамиканың үрдістеріне шолу, сондай-ақ олардың орта мерзімді перспективаға даму болжамы ұсынылатын болады.

Ақтөбе - Батыс Қазақстандағы бай тарихымен және сан алуан халқымен танымал қала. 500 000-нан астам халқы бар Ақтөбе елдегі бесінші ірі қала болып табылады және маңызды экономикалық және мәдени орталық ретінде қызмет етеді. Ақтөбенің демографиясы күрделі және қызықты, қаланың тарихын түрлі мәдениеттер мен өркениеттердің тоғысқан жері ретінде көрсетеді. Бұл мақалада біз қала халқының өсуін, этникалық және тілдік әртүрлілікті және оның бірегей демографиялық профилін қалыптастырған басқа да факторларды зерттей отырып, Ақтөбе демографиясын егжей-тегжейлі қарастырамыз. Біздің талдауымыз арқылы біз осы серпінді және қарқынды дамып келе жатқан қаланы анықтайтын әлеуметтік және мәдени динамиканы тереңірек түсінуге үміттенеміз.

Ақтөбе қаласының халық санының серпіні оның әлеуметтік-экономикалық жағдайын сипаттайтын негізгі көрсеткіштердің бірі болып табылады. Бұл мемлекеттік басқару органдарының қызметінің нәтижесі және оларға тәуелді емес факторлардың тұтас спектрі. Жалпы қабылданған теорияға сәйкес, идеалды жағдайда ол үнемі өсіп отыруы керек[3] . Нақты жағдайда ол синусоидалы, яғни циклдік түрде өзгереді[3]. Салыстырмалы түрде өзгермейтін және оңай болжанатын демографиялық циклдардан басқа, пропорцияларды іс жүзінде қарама-қарсы жаққа өзгертуге қабілетті әлеуметтік-экономикалық факторлар қолданылады[3].

Төменде қарастырылған демографиялық зерттеу ХХ ғасырдың екінші жартысында американдық демограф п. К. Уэлптон әзірлеген демографиялық болжамдарды құрудың ең сенімді әдісі болып табылатын " жастарды жылжыту әдісіне " негізделген [4]. Негіз ретінде жас топтары мен жынысы бойынша бөле отырып, соңғы кезеңге (жылға) халықтың бұрыннан бар саны бойынша статистикалық ақпарат базасы алынады. Осыдан кейін әр келесі жылы Сан берілген айнымалылардың (демографиялық факторлардың) әсерінен өтеді және өзгереді. Осылайша, бірлік ретінде қабылданған әрбір адам жас тобы бойынша "қозғалады" (оның жасына әр келесі болжамды жылға бір жыл қосылады) және белгілі бір ықтималдықпен ол өледі, ұрпақ береді немесе аумақтан кетеді (оған келеді)[5].

"Қайта құру" кезеңі және одан кейінгі кезең Қазақстан халқының ұзақ және тұрақты депопуляция үрдісінің көріністерімен ерекшеленді. 2012 жылдан бастап депопуляция құрылымдық жағынан өзгерді: орташа депопуляция көші-қон өсімі мен ауылдық жерлердегі туудың жиынтық коэффициенті есебінен тегістелді. Бұл ретте қалалардағы туудың жиынтық коэффициенті әлі де табиғи өсімді қамтамасыз етуге мүмкіндік бермейді. Бұл жағдайда қаланың бүкіл әлеуметтік-экономикалық жүйесінің тұрақтылығына қауіп төндіретін осы процестердің төмен басқарылуы, демек бақыланбауы туралы айту керек.   

Зерттеу аясында Ақтөбе қаласының халық саны мен негізгі демографиялық көрсеткіштерінің болжамы жеті бастапқы көрсеткіш негізінде деректерді өңдеудің компьютерлік жүйесі арқылы жүргізілді: халық саны, туу кезіндегі орташа өмір сүру ұзақтығы, туудың жиынтық коэффициенті, өлім-жітімнің жиынтық коэффициенті, әйелдердің жас топтары бойынша туудың бөлінуі, туу кезіндегі ерлер мен әйелдердің арақатынасы, көші-қон сальдосы. 01.07.2022 жылға арналған Статговтан мәліметтер негізге алынды.

Демографиялық болжамның негізгі нәтижелері келесідей. Ақтөбе қаласының халық саны 2012 жылдан бастап өсті, өсу қарқыны 2022 жылы өзінің шарықтау шегіне жетті, содан кейін төмендей бастады[1]. Математикалық модельдердің құрылысы 2012 жылдан бастап халық санының артып келе жатқанын айқын көрсетеді[1]. Халық санының азаюының негізгі себебі циклдік емес, жеке демографиялық көрсеткіштер болып табылады. Жиынтық туу коэффициенті 1,5 табиғи алмастыру арқылы көбею мүмкінсіздігін және төмендеуіне әкелетінін білдіреді[1]. Сонымен қатар, көші-қон ағыны азайып, көші-қон кемуі артып келеді. Халықтың болжамды құлдырауы тұрақты. Ақтөбе қаласындағы халық санының динамикасына халықтың кетуін көрсететін көші-қон сальдосы барынша әсер етеді. Бұл қолайсыз экологиялық және экономикалық тенденциялардың салдары болуы мүмкін . Қала экономикасы үшін бұл халықтың еңбекке қабілетті жаста кетуіне себеп болады. Соңғы жылдардағы көші-қон сальдосының көрсеткіші оң, алайда қаралған кезде оның 2012 жылдан бастап жыл сайынғы құлдырауы байқалады, алдыңғы жылмен салыстырғанда жылына орта есеппен 2.5 мың адамға[1] . Осындай қарқынмен 2022 жылдың қорытындысы бойынша көші-қон сальдосы шамамен нөлді құрайды, ал келесі жылдан бастап ол теріс болады және теріс бағытқа ауысады.

Көші-қон ағындарының бағыттары бойынша қала халқы Қазақстанның басқа өңірлерінің аумақтарының пайдасына шығып жатыр, бұл қаланың тұру үшін төмен тартымдылығын көрсетеді. Ішінде өңірлік көші-қон да төмендеуде, Бұл Ақтөбе облысының ауыл тұрғындарын ҚР басқа субъектілерінің пайдасына таңдау туралы айтады. Негізгі көші-қон ағынын шетелдік азаматтар құрайды. Көші-қон сальдосының құрылымы қаланың еңбек әлеуетімен тікелей байланысты. 2022 жылдың қорытындысы бойынша келу мен шығу іс жүзінде тең және бір-бірін өтейді. Ең мобильді 10-34 жас тобы[1]. Деректерден 20-24 жас аралығындағы топта кетудің басым екендігі байқалады, бұл жоғары немесе орта кәсіптік білім алған ең перспективалы еңбек ресурстарының жоғалуын білдіреді.

Перспективалық даму тұрғысынан ең үлкен қызығушылық еңбекке қабілетті халық санының құрылымын өзгерту болып табылады[2]. Бұл қолданыстағы заңнамаға сәйкес 18-63 жас тобындағы ерлер мен 18-61 жас тобындағы әйелдер деп саналады. 2031 жылғы 1 қаңтардан бастап зейнеткерлікке шығу жасының ұлғаюы байқалады және Қазақстанда еңбекке қабілетті жас ерлер үшін 18-65 жас және әйелдер үшін 18-63 жас болып есептеледі. Мұндай инновациялар сөзсіз еңбекке қабілетті халық санының артуына әкеледі.

Қорытындылай келе, қаланың көптеген құрылымдық және дағдарыстық өзгерістер жағдайында мыналарды атап өту қажет:

– біріншіден, демографиялық тенденциялар әлеуметтік-экономикалық процестердегі өзгерістердің әсеріне сезімтал, бұл олардың жоғары өзгергіштігін және кейінгі динамикадағы жағымсыз тенденциялардың даму қаупін тудырады. Келешекте демографиялық мәселелер көбінесе дамудың теріс сценарийлерінің әлеуметтік-экономикалық проблемаларымен және Ақтөбе қаласының тіршілігін қамтамасыз ету мәселелерімен айқындалады, олар әлі күнге дейін белгілі бір бағытқа ие емес;

– екіншіден, сипатталған демографиялық үрдістердің бақылаусыз өзгеруіне байланысты қаланың тұрақты даму қаупі артады. Бұл демографиялық және әлеуметтік-экономикалық процестердің динамикасын бақылауды күшейту қажеттілігін болжайды;

– үшіншіден, жоғарыда қарастырылған барлық процестердің күрделілігі мен жүйелілігіне байланысты оларды нақтылау және зерттеу осындай зерттеулердің одан әрі дамуын болжайды. Демографиялық және әлеуметтік-экономикалық процестердің өзара байланысты мәселелерін зерттеу әлеуметтік-экономикалық даму болжамында бірінші кезектегі элемент болып табылады, ол өз кезегінде қала үшін де, тұтастай алғанда аймақ үшін де перспективалар бойынша шешімдер әзірлеу мен қабылдау циклінде шешуші рөл атқарады.

Әдебиеттер тізімі:

1. Ақтөбе қаласы бойынша https://www.stat.gov.kz/.
2. Назаров А.А., Носова М.Г. Метод передвижки возрастных групп в демографии и его приложения // Вестн. Том. гос. ун-та. Управление, вычислительная техника и информатика. 2009. № 3 (8). С. 67–74.
3. Медков В. М. демография-Ростов-на-Дону:" Феникс", 2002. 448 б.
4. Whelpton P.K. Population of the United States, 1925 to 1975 // The American Journal of Sociology. 1928. V. 34. № 2. 687 p.
5. Тухтарова Е.Х., Кузьмин А.И., Неклюдова Н.П. Социально-культурные факторы дожития лиц мужского и женского пола в экономически активном возрасте: региональный анализ // Экономика региона. 2018. Т. 14, вып. 1. С. 109–122.