ЖЕРГІЛІКТІ ӨНДІРІС ҚАЛДЫҚТАРЫ НЕГІЗІНДЕ ЦЕМЕНТТІ ҰНТАҚТАУДЫҢ ТИІМДІ ҚАРҚЫНДАТҚЫШТАРЫ

EFFECTIVE CEMENT GRINDING AGENTS BASED ON LOCAL INDUSTRIAL WASTES

Ristavletov Raimberdi Amanovich

PhD, professor of the Department of Building Materials and Expertise in Construction, M.Auezov South Kazakhstan University,

Republic of Kazakhstan, Shymkent

Kasimova Guzal Anvarovna

PhD, associate professor of the Department of Building Materials and Chemistry, Tashkent University of Architecture and Civil Engineering,

Republic of Uzbekistan, Tashkent

Kambarov Medetbek Abildaevich

PhD, associate professor of the Department of Building Materials and Expertise in Construction, M.Auezov South Kazakhstan University,

Republic of Kazakhstan, Shymkent

Kudabayev Ruslan Bakhtiyarovich

PhD, Senior Lecturer of the Department of Building Materials and Expertise in Construction, M.Auezov South Kazakhstan University,

Republic of Kazakhstan, Shymkent

Saburov Khursand Mambetsalievich,

PhD, associate professor of the Department of Building Materials and Chemistry, Tashkent University of Architecture and Civil Engineering,

Republic of Uzbekistan, Tashkent

The article reflects the data of scientific research carried out in accordance with the calendar plan of the grant research project AP26102705 "development and development of cement grinding accelerators based on local raw materials".

АҢДАТПА

Бұл мақалада цементті ұнтақтау қарқындатқыштарын синтездеу, өндіру және ол қарқындатқыштардың цементті ұнтақтау процесін жеделдеуге әсері, механизмі, қарқындатқыштардың жіктелуі, қарқындатқыштарды қолданудың энергетикалық және экономикалық тиімділігі, қарқындатқыштарды синтездеу шикізаттары, өндіріс қалдықтарын қарқындатқыш өндіруде қолдау мүмкіндіктері баяндалып, ұнтақтау қарқындатқыштарын синтездеу және оларды қолдану бағытындағы соңғы зерттеулерге талдаулар жасалған. Қазақстанда табиғи газ бен мұнай серік газдарын өңдеу кезінде қолданылатын метилдиэтаноламин сулы ертініділері қалдықтарын қарқындатқыштарды синтездеуде қолдану мүмкіндігі баяндалған.

ABSTRACT

This article presents data on the production of cement grinding intensifiers and their effect on accelerating the cement grinding process, the mechanism of action, classification of intensifiers, energy and economic efficiency of using intensifiers, raw materials for the synthesis of intensifiers, the possibility of using production waste in obtaining intensifiers, and also analyzes modern research in the direction of synthesis of grinding intensifiers and their application. Data on the possibility of using waste aqueous solutions of methyldiethanolamine used in the processing of natural gas and associated petroleum gases in Kazakhstan for the synthesis of intensifiers are presented.

Кілтті сөздер: цементті ұнтақтау қарқындатқыштары, метилдиэтаноламин, қалдықтарды өңдеу, экологиялық тиімділік, энергия үнемдеу.

Keywords: cement grinding intensifiers, methyldiethanolamine, waste recycling, environmental efficiency, energy saving.

Мақсаты.  Қазіргі уақытта құрылыс индустриясында энергия үнемдейтін, экономикалық және экологиялық технологияларды енгізу стратегиялық маңызды міндет болып табылады. Цемент өндірісінің тиімділігі көп жағдайда энергияны және айтарлықтай ресурстық салымдарды қажет ететін клинкерді ұнтақтау сапасына тәуелді болып, бұл процестің тиімділігін арттырудың маңызды стратегиясы - ұнтақтау қарқындатқыштарын қолдану болып табылады, олар диірмендердің өнімділігін арттырып қана қоймастан, дайын өнімнің негізгі сипаттамаларын жақсартуға да мүмкіндік береді.

Цементті ұнтақтау қарқындатқыштары – цемент зауыттарында клинкерді ұнтақтау процесін айтарлықтай жылдамдататын қоспалар. Оларды пайдалану өндірістің энергия сыйымдылығын төмендетуге, тиімділікті арттыруға және шығындарды азайтуға мүмкіндік береді. Қазіргі таңда қарқындатқыштар ретінде цементпен әрекеттесіп, оның тұтқырлығын төмендететін және жылдам ұнтақтауға ықпал ететін гипс, пластификациялаушы немесе арнайы химиялық қоспалар қолданылады. Бұл экологиялық таза және үнемді цемент өндірісін құру мүмкіндігін береді. Белгілі бір дәрежеде қарқындатқыштар қиын жүретін процестерді жеңілдететін көмекшілер. Ұнтақтау қарқындатқыштары жабдықтың жұмыс беттеріне ұнтақталған материалдың адгезиясын төмендету арқылы энергия шығынын азайтуға арналған химиялық қоспалар болып, материалдың тиімді және біркелкі ұнтақталуын қамтамасыз етеді. Бұл қоспалар цементтің дисперстілігін арттырып, оның соңғы қасиеттеріне оң әсер етеді [1-3].

Ұнтақтау қарқындатқыштарын қолдану бағытындағы заманауи зерттеулер цемент өндірісінің энергетикалық тиімділігін арттыруға және өнім сапасын жақсартуға бағытталған. Мәселен көмір немесе күйе сияқты қоспаларды қолдану ұнтақтау тиімділігін айтарлықтай арттырып, цементтің беріктігіне оң әсер етеді. Цементтің оңтайлы қасиеттеріне қол жеткізу үшін қоспаларды таңдауға және пайдалануға кешенді көзқарас және өндіріс процесінің әрбір кезеңін оңтайлы ұйымдастыру қажет. Бүгінгі таңда ұнтақтаудың тиімді қарқындатқыштары мен қоспаларын таңдау жан-жақты ойластырылған стратегияны және барлық мүмкін болатын факторларды және олардың өндіріс процесі мен өнім қасиеттеріне әсерін егжей-тегжейлі талдауды қажет ететін маңызды міндет болып табылады [4].

Материалдар және зерттеу әдістері

Зерттеудің негізгі мақсаты цемент клинкерін ұнтақтау процесін жақсарту үшін қолданылатын түрлі тәсілдерді зерттеу және қолданыстағы қарқындатқыштардың негізгі көрсеткіштерін салыстыру болып табылады. Түрлі қарқындатқыштардың цемент өндірісінің негізгі кезеңдеріне және дайын өнімнің негізгі қасиеттеріне әсерін талдауға баса назар аударылады. Мақалада қарқындатқыштардың өндіріс процесіне әсері және цементтің соңғы қасиеттері бағаланады. Ұнтақтау жабдықтарының жұмысын оңтайландырудағы қоспалардың рөлі және олардың өңдеу сапасына әсері, сонымен қатар цементтің беріктік қасиеттері зерттеледі.

Нәтижелер және талдау

Қазіргі заманғы цемент өндірісінде ашық және жабық диірмендер, соның ішінде жабық диірмендер көп компонентті өнімді бөлу кезінде жоғары тиімділікке қол жеткізуге мүмкіндік беретін болғандықтан кеңінен қолданылады. Материалды фракцияларға бөлу процесі ұнтақтаудың біркелкі консистенциясына және ұнтақтығына қол жеткізуге мүмкіндік береді. Бұл шамадан тыс ұнтақталудың алдын алып, энергия шығынын төмендетеді. Ұнтақтау процесін оңтайландыру ұнтақталу қасеиттері түрліше құрам бөліктерден тұратын бастапқы материалды дұрыс таңдаудан басталады.

Қарқындатқыштарды пайдалану арқылы шарлы диірмендерде цементті ұнтақтауды қарқындату кезінде олар материалға әсер етіп, дайын цементтің технологиялық параметрлері мен қасиеттерін өзгертеді. Цементті ұнтақтауда қолданылатын технологиялық қоспалардың толық жіктелуі [5] еңбекте келтірілген. Ол жіктемеге сәйкес қолданылатын қоспалар функционалдық ерекшелігіне сәйкес ұнтақтауды қарқындатушы және цементтің құрылыс-эксплуатациялық қасиеттерін жақсартатын қоспалар болып жіктеледі.

Заманауи цемент өндірісінде ұнтақтау тиімділігін арттыру үшін кеңінен қолданылатын қарқындатқыштар [6, 7]:

- Гипс, цемент клинкерінің қатаюы мен ұстасуын тездетеді, оның белсенділігін арттырады.

- Пластификаторлар мен суперпластификаторлар, араласпаның тұтқырлығын төмендетеді, олар ұнтақтау процесінің энергия шығынын азайтуға ықпал етеді.

- Графит қоспалары, шарлы диірмендегі үйкелісті азайтып, ұнтақтаудың тиімділігін арттырады.

- Кремнийорганикалық қосылыстар, цемент бөлшектерінің диперстілігін және белсенділігін арттырады.

- Би-компоненттер (мысалы, ферриттер және кейбір катиондар),  минералды компоненттерді белсендіріп, ұнтақтауды жеделдетеді және цемент сапасын жақсарту үшін қолданылады.

Бір қызығы, қарқындатқыштарды қолдану диірмендердің өнімділігін арттырып қана қоймай, сонымен қатар энергия шығындарын азайтады, бұл заманауи өндірісте өте маңызды. Диірменге енгізілген ұнтақтау қарқындатқыштары жаңадан пайда болған бөлшектердің беттерін өзгертіп, олардың бір-біріне жабысуына жол бермейді және ұнтақтауды жеңілдетеді. Мысалы, S-Drill™ Intensive аталған сипаттамаларды жақсарту арқылы өңдеу жабдығының өнімділігін 9%-ға арттырып, энергия шығынын 10%-ға төмендететіні анықталған [8]. Инновациялық компонент электр зарядтарын жояды, осылайша олардың бір-біріне жабысуының алдын алып, цементтің физикалық қасиеттерін жақсартады. Осылайша, S-Drill™ Intensive сияқты ұнтақтауды қарқындатқыштарды қолдану ұнтақтау процесін жақсартуға, цемент өнімдерінің жоғары сапасына және өндіріс процесінде энергия шығындарын азайтуға бағытталған [8].

Нарықтағы ең танымал ұнтақтау қарқындатқыштары триэтаноламин (TЭA), триизопропаноламин (TИПA), полиэтиленгликоль (ПЭГ) және кальций стеараты сияқты май қышқылдарының тұздары болып табылады [9-15]. Нәтижелер кейбір ұнтақтау құралдары, әсіресе ТИПА, цементті материалдардың механикалық қасиеттерін, әсіресе бастапқы беріктікті ерте жинауын қамтасыз етеді [15].

Авторлар ұнтақтауды қарқындатушы қоспа ретінде поликарбоксилат эфирін (ПКЭ) пайдаланудың тиімді [16-19] екенін көрсетеді. Бұл зерттеулер ПКЭ цемент бөлшектерінде адсорбциялық жабын қалыптастыру арқылы олардың агломерациясын азайтып, ұнтақтаудың тиімділігін артыратынын көрсеткен. ПКЭ әдетте теріс зарядталған магистральды және полиэтиленгликольдерден құралған гидрофильді бүйірлік тізбектерден тұратын молекулалар. Қанықпаған карбон қышқылы мен бүйірлік тізбекті ұстайтын макромономер арасындағы молярлық қатынас, сондай-ақ бүйірлік тізбек ұзындығы нақты жағдайлар үшін оңай өзгертілуі және дәл таңдалуы мүмкін [20, 21]. Авторлар зертханалық жағдайларда цементті ұнтақтау үшін көмекші құрал ретінде метакрилатты эфир негізіндегі поликарбоксилат суперпластификаторларының оңтайлы химиялық құрамы мен құрылымын зерттеген [21].

Лю Вэй, Чжан Мин және Чен Ли [22, 23] поликарбоксилат эфирін цементті ұнтақтау процесінде химиялық қарқындатқыш ретінде пайдалану мүмкіндігін зерттеп, поликарбоксилатты эфирлердің цемент бөлшектерінің бетіне адсорбцияланып, олардың арасындағы когезияны айтарлықтай төмендететінін, бөлшектердің бір-біріне жабыспай өз бетінше ұнтақталуына мүмкіндік беретінін және ұнтақтау тиімділігі шамамен 18%-ға арттатынын анықтаған. Сонымен қатар, поликарбоксилатты эфирлер бөлшектердің дисперстілігін арттырып, біркелкі таралуына ықпал етіп, бұл процестің жалпы тиімділі артатыны көрсетілген. Чжао Мин және оның әріптестері бөлшектер арасындағы өзара әрекеттесу күштерін төмендету және ұнтақтау процесін жеделдетуде механикалық қарқындатқыштардың мүмкіндіктеріне де терең талдау жүргізген. Олар жоғары жиілікті тербелістердің бөлшектер арасындағы үйкелісті төмендетуге қабілетті екенін және ұнтақтау тиімділігін 15-25% арттыратынын дәлеледеген [23].

[24] еңбектің авторлары химиялық қарқындатқыштар ретінде қолданылатын органикалық қышқылдар мен беттік белсенді заттардың цемент бөлшектерінің механикалық қасиеттеріне әсерін зерттеген. Зерттеу көрсеткендей, органикалық қышқылдар бөлшектердің бетімен химиялық әрекеттесу арқылы, олардың адгезиясын төмендетеді, ал беттік белсенді заттар бөлшектердің бөлінуін және біркелкі таралуын қамтамасыз етеді. Нәтижесінде бөлшектердің ұнтақталуы жеделдеп және олардың арасындағы үйкелістің азаюы есебінен ұнтақтау процесі айтарлықтай жылдамдайды.

[25] еңбектің авторлары химиялық қарқындатқыштардың әсер ету механизміне терең талдау жүргізіп, олар цемент бөлшектерінің беттік бос энергиясын өзгертіп, бөлшектердің жұқа және біркелкі таралуына ықпал ететінін анықтаған. Беттік бос энергияның өзгеруі бөлшектер аралық когезияны төмендетіп, олардың ұнтақталуын жеңілдетеді. Бұл механизм бөлшектер аралық әрекеттесулерді азайту арқылы ұнтақтау тиімділігін арттырудың негізгі факторы ретінде танылады.

Бір топ авторлар [26] химиялық және механикалық қарқындатқыштарды біріктіріп қолдануды зерттеп, олардың бөлшектердің дисперстілігі мен цементті ұнтақтау жылдамдығына әсерін талдаған. Нәтижелер қарқындатқыштардың екі түрін бірге қолдану ұнтақтау тиімділігін шамамен 30%-ға арттыратынын көрсеткен. Себебі механикалық қарқындатқыштар бөлшектердің бөлінуіне ықпал етсе, химиялық қарқындатқыштар бөлшектерді тиімдірек модификациялауға мүмкіндік беретіні анықталған.

2022 жылы Гарсиа Луис Ф өз әріптестерімен бірге химиялық қарқындатқыштардың жаңа формуласын жасап, оның цементті ұнтақтау процесіне әсерін тәжірибе жүзінде тексерді. Олар бұл қарқындатқыштар бөлшектердің бетін химиялық модификациялап, олардың бір-біріне жабысу үрдісін төмендететінін және ұнтақтау процесін айтарлықтай жеделдететінін анықтаған. Қарқындатқыштардың тиімділігі белсенді компоненттердің бөлшектердің бетінде күшті адсорбциясымен байланысты болады, бұл оның тиімділігінің одан әрі артуына ықпал етеді [27].

Шарлы диірмендерде цемент клинкерін ұнтақтау процесінде материалды ұнтақтауға және өнімнің соңғы қасиеттеріне әсер ететін технологиялық қоспалардың маңызды зор. Дегенмен, дәстүрлі қарқындатқыштар күрделі технологияларды қолдану арқылы өндіріледі және қымбат шикізатты қажет етеді, бұл олардың кең және үнемді қолданылуын шектейді. Сондықтан жергілікті шикізат және қарапайым технология негізінде өндірілетін қарқындатқыштарды әзірлеу бүгінгі күннің өзекті мәселесі болып табылады.

Сонымен бірге, ұнтақтау тиімділігіне қатысты жергілікті шикізаттық материалдар мен өндіріс қалдықтары негізінде ұнтақтау қарқындатқыштарын өндіру және олардың құрылымы мен қасиеттері арасындағы байланыс туралы жүйелі зерттеулер өте аз.

Қазақстан көмірсутегінің қоры, өндіру және өңдеу жөнінен дүние жүзінде алдыңғы қатардағы елдердің бірі. Статистикалық мәліметтерге сәйкес, Қазақстанда табиғи газдың дәлелденген қоры 3,8 триллион текше метрді құрайды, оның 2,2 триллион текше метрі мұнай серік газы және 1,6 триллион текше метрі табиғи [28] газ. 2025 жылдың 6 айында республикада табиғи және серік газ өндіру 18,3%-ға өсіп, 5,73 млрд текше метрге жеткен [29], ал табиғи және бұнай серік газдарын өңдеу зауыттарында диетаноламин (ДЭА) және метилдиэтаноламин (МДЭА) абсорбенттерінің сулы ерітінділері кеңінен қолданылады. Бір текше метр газды тазалауға арналған MДЭА орташа шығыны газдың құрамына, зиянды заттардың концентрациясына және тазалаудың нақты технологияларына байланысты. Әдетте бейтарап және орташа ластанған газдар үшін шамамен 0,1-0,5 кг MДЭА жұмсалады. Ашық көздерде Қазақстандағы қаныққан MDEA қалдықтарының көлемі туралы жарияланған нақты деректер жоқ. Дегенмен, бұл химиялық затты мұнай және химия өнеркәсібінде қышқыл ингибиторларын, коррозияға қарсы қосылыстар мен басқа да өнімдерді өндіру үшін белсенді қолдануды ескере отырып, оның қалдықтары айтарлықтай мөлшерде пайда болады деп болжауға болады. Бір қызығы, MDEA абсорбент және тазартқыш қасиеттері бар зат болып табылады және оның қалдықтары ықтимал уыттылық пен кәдеге жарату күрделілігіне байланысты қатаң экологиялық бақылауды қажет етеді. Ал бұл қалдықтар қазіргі таңда ұнтақтау қарқындатқыштарын өндірудің маңызды шикізаты бола алатыны анықталған.

Қорытынды

Бұл зерттеудің негізгі мақсаты метилдиэтаноламин (МДЭА) қалдықтарын өңдеу негізінде цементті ұнтақтау процесін жеделдететін қарқындатқыштарын синтездеу технологиясын жасау болып табылады. Жұмыс барысында МДЭА қалдықтарының химиялық құрамы, физика-химиялық қасиеттері мен белсенділігіне егжей-тегжейлі талдау жүргізіледі, оларды қарқындатқыш синтездеуде қолданудың оңтайлы әдістері анықталады. Алынған қарқындатқыштардың молекулалық құрылымы спектроскопиялық әдістер (мысалы, ИҚ спектроскопиясы, ЯМР) және термиялық талдау (дифференциалды сканерлеу калориметриясы, термогравиметрия) арқылы зерттелетін болады.

Бұдан басқа, қарқындатқыштардың цемент бөлшектерінің морфологиясы мен мөлшеріне, сондай-ақ ұнтақтау процесінің кинетикасына әсерін ұнтақтау сынақтары мен кинетикалық модельдеу арқылы бағалау жоспарлануда. Бұл технология өндірістік МДЭА қалдықтарын кәдеге жаратудың экологиялық таза және үнемді тәсілі ретінде қарастырылады. Қарқындатқыштар синтезінің технологиясын өндіріс процесіне енгізу цементті ұнтақтау үшін энергия шығынын азайтуға, цемент бөлшектерінің дисперстілігі мен белсенділігін жақсарту арқылы соңғы өнімнің сапасын жақсартуға және жалпы өндіріс тиімділігін арттыруға мүмкіндік береді. Сонымен қатар, амин қалдықтарын өңдеу олардың қоршаған ортаға тигізетін кері әсерін азайтуға көмектеседі.

Пайдаланылған әдебиеттер:

1. Goncharova M.A., Zamyshlyaeva L.V., Al-Surraiwi H.G.H. Modification of cement hardening systems by using energy-efficient technological additives of domestic production. Construction materials. 2023. No. 1-2. P. 50 – 54.
2. Шпак Д.А. Исследование интенсификаторов помола клинкера на свойства получаемого цемента // Международная научно-техническая конференция молодых ученых БГТУ им. В.Г. Шухова, посвященная 170-летию со дня рождения В.Г. Шухова, Белгород, 16-17 мая 2023 года. Белгород: Белгородский государственный технологический университет им. В.Г. Шухова, 2023. С. 186 – 191.
3. Янюк Е.А. Влияние современных технологий производства цемента с интенсификаторами помола на эффективность действия химических добавок [Электронный ресурс]: https://vmeste-masterim.ru/dobavki-dljapomola-cementa.html (дата обращения: 17.04.2024)
4. Несмеянов Н.П., Бражник Ю.В., Королева Л.А., Белоус А.С., Денисова Е.М. Методы интенсификации процесса измельчения цементного клинкера и добавок // Энергосберегающие технологические комплексы и оборудование для производства строительных материалов: Межвузовский сборник статей / Под ред. В.С. Богданова. Том Вып. XX. Белгород: Белгородский государственный технологический университет им. В.Г. Шухова, 2021. С. 122 – 126.
5. Шахова Л.Д., Черкасов Р.А., Манелюк Д.Б., Березина Н.М. Классификация технологических добавок при помоле цемента // Фундаментальные исследования. 2014. № 12. С. 295-299.
6. Tokyay, M. Effect of chemical composition of clinker on grinding energy requirement / M. Tokyay // Cem. Concr. Res. - 1999. Vol. 29. - P. 531-535.
7. Fuerstenau, D. W. The energy efficiency of ball milling in comminution /D. W. Fuerstenau, A. Z. Abouzeid // International Journal of Mineral Processing. - 2002. - P. 161-185.
8. Черненко В.В. Интенсификаторы помола цементного клинкера // 2024, Том 7, №4 / 2024, Vol. 7, Iss. 4 ISSN 2619-0575 https://cb-journal.ru DOI: https://10.58224/2619-0575-2024-7-4-13-24
9. X. Gao, Y. Yang, H. Deng, Utilization of beet molasses as a grinding aid in blended cements, Constr. Build. Mater. 25 (2011) 3782–3789, https://doi.org/10.1016/j.conbuildmat. 2011.04.041.
10. I. Teoreanu, G. Guslicov, Mechanisms and effects of additives from the dihydroxy-compound class on Portland cement grinding, Cem. Concr. Res. 29 (1999) 9–15, https://doi.org/10. 1016/S0008-8846(98)00180-X.
11. E. Gartner, D. Myers, Influence of tertiary alkanolamines on Portland cement hydration, J. Am. Ceram. Soc. 76 (1993) 1521–1530, https://doi.org/10.1111/j.1151-2916.1993.tb03934.x.
12. N.N. Quy, N.T. Lam, The Effect of Triethanolamine and Limestone Powder on Strength Development and Formation of Hardened Portland Cement Structure, JSCE-VIFCE Joint Seminar on Concrete Engineering, Ho Chi Minh City, 2005.
13. X. Zhu, H. Hou, X. Huang, M. Zhou, W. Wang, Enhance hydration properties of steel slag using grinding aids by mechanochemical effect, Constr. Build. Mater. 29 (2012) 476–481, https://doi.org/10.1016/j.conbuildmat.2011.10.064.
14. R.K. Mishra, D. Geissbuhler, H.A. Carmona, F.K. Wittel, M.L. Sawley, M. Weibel, E. Gallucci, H.J. Herrmann, H. Heinz, R.J. Flatt, En route to multi-model scheme for clinker comminution with chemical grinding aids, Adv. Appl. Ceram. 114 (7) (2015) 393–401, https://doi.org/10.1179/1743676115Y.0000000023.
15. M. Katsioti, P.E. Tsakiridis, P. Giannatos, Z. Tsibouki, J. Marinos, Characterization of various cement grinding aids and their impact on grindability and cement performance, Constr. Build. Mater. 23 (2009) 1954–1959, https://doi.org/10.1016/j.conbuildmat.2008.09.003.
16. T. Heller, T. Müller, D. Honert, Cement additives based on PCE, ZKG Int. 2 (2011) 40–48.
17. R.K. Mishra, H. Heinz, J. Zimmermann, T. Müller, R.J. Flatt, Understanding the effectiveness of polycarboxylates as grinding aids, Am. Concr. Inst. Sympos. Series 288 (2012) 235–249, https://doi.org/10.14359/51684232.
18. Z. Sun, H. Yang, L. Shui, Y. Liu, X. Yang, Y. Ji, K. Hu, Q. Luo, Preparation of polycarboxylate-based grinding aid and its influence on cement properties under laboratory condition, Constr. Build. Mater. 127 (2016) 363–368, https://doi.org/10.1016/j.conbuildmat. 2016.10.007.
19. R.K. Mishra, M. Weibel, T. Müller, H. Heinz, R.J. Flatt, Energy-effective grinding of inorganic solids using organic additives, CHIMIA Int. J. Chem. 71 (2017) 451–460, https://doi.org/10.2533/chimia.2017.451.
20. K. Yoshioka, E. Sakai, M. Daimon, A. Kitahara, Role of steric hindrance in the performance of superplasticizers for concrete, J. Am. Ceram. Soc. 80 (1997) 2667–2671, https://doi.org/10.1111/j.1151-2916.1997.tb03169.x.
21. J. Plank, E. Sakai, C.W. Miao, C. Yu, J.X. Hong, Chemical admixtures – chemistry, applications and their impact on concrete microstructure and durability, Cem. Concr. Res. 78 (2015) 81–99, https://doi.org/10.1016/j.
22. Liu, Wei; Zhang, Ming; Chen, Li (2019). "Effect of Polycarboxylate Ether Superplasticizers on Cement Particle Dispersion and Grinding Efficiency." Colloids and Surfaces A: Physicochemical and Engineering Aspects, 572, 123-130. https://doi.org/10.1016/j.colsurfa. 2019.03.045
23. Zhao, Ming; Li, Qiang; Wang, Yifan (2019). "Effect of Mechanical Vibrations on Particle Interaction and Grinding Efficiency in Cement Production." Materials Chemistry and Physics, 230, 45-53. https://doi.org/10.1016/j.matchemphys.2019.01.012
24. Fernandez, Juan M.; Rodriguez, Carlos; Martinez, Ana (2020). "Influence of Organic Acids and Surfactants on the Mechanical Properties of Cement Particles." Surface Science Reports, 75, 100-110. https://doi.org/10.1016/j.surfrep.2020.100110
25. Singh, Rajesh Kumar; Gupta, Anil; Sharma, Pooja (2021). "Chemical Mechanisms of Grinding Aids in Cement Milling: Surface Energy Modifications." Chemical Engineering Journal, 405, 126-134. https://doi.org/10.1016/j.cej.2020.126134
26. Ahmed, Faisal; Khan, Imran; Malik, Saeed (2021). "Synergistic Effects of Chemical and Mechanical Grinding Aids on Cement Particle Dispersion." Materials Science and Engineering A, 812, 141-150. https://doi.org/10.1016/j.msea.2021.141150
27. Garcia, Luis F.; Hernandez, Marta; Lopez, Diego (2022). "Development of Novel Chemical Grinding Aids for Enhanced Cement Milling." Journal of Industrial and Engineering Chemistry, 110, 200-210. https://doi.org/10.1016/j.jiec.2022.01.020
28. http://inbusiness.kz/
29. https://kz.kursiv.media/kk/2025-07-30/mtzh-qazmunajgaz-6-ajda-13-mln-tonna-munaj-men-gaz-oendirgen/