ЙОДТЫҢ ТАБИҒАТТАҒЫ КӨЗДЕРІ ЖӘНЕ ОНЫҢ БИОЛОГИЯЛЫҚ ФУНКЦИЯСЫ

ПРИРОДНЫЕ ИСТОЧНИКИ ЙОДА И ЕГО БИОЛОГИЧЕСКАЯ ФУНКЦИЯ

Оразбаева Талшын Рыскелдиевна

магистр естественных наук, Казахский национальный университет имени Аль-Фараби,

РК, г. Алматы

Адамдар үшін йодтың негізгі табиғи көздерінің (60%) жануарлардан және (34%) өсімдіктер мен судан және (3%) ауадан  алынатын өнімдер.

Тірі организмдерге йодтың түсуі оның миграциялық факторларымен анықталады. Ішкілеріне йодтың жоғары реактивтілігі, ұшқыш газ тәріздес формалар түзу қабілеті, қышқылдық сипаты және валенттілігін өзгерту қабілеті жатады [1]. Йодтың табиғаттағы мінез-құлқына әсер ететін сыртқы факторларға оның миграциясының жағдайлары жатады:

− Мұхиттар мен теңіздер йодтың негізгі көзі болып табылады, содан кейін континенттердің тереңдігінде орналасқан аумақтар жағалауға жақын жерлерге қарағанда йодқа кедей.

− Жазық жерлерде йодтың мөлшері биік жерлерге қарағанда жоғары. Таулы аймақтарда табиғи объектілер жағаға жақын орналасса да йодпен қоректенеді. Халықтың әртүрлі топтарын салыстыратын болсақ, таулы аймақтарда тұратын адамдарда зоб ауруы жиі кездеседі. Топырақта йодтың болмауы тағамдағы йод мөлшерінің төмендеуіне әкеледі, нәтижесінде көптеген елдердің тұрғындары осы микроэлементтің созылмалы тапшылығын бастан кешіреді.

− Тау жыныстарының, судың және топырақтың қышқылдық-негіздік құрамы маңызды рөл атқарады. Қышқылдық йодтың белсенділігін арттырады және оның жойылуына ықпал етеді.

− Биосферада йодтың қайта бөлінуіне қарашірік пен тірі организмдер айтарлықтай әсер етеді.

− Йод теңіз ағзаларында айтарлықтай мөлшерде шоғырланған.

− Топырақтар мен сулардағы тұздың жоғары болуы бұл провинцияларда йодтың жиналуына ықпал етеді.

Йод құрамы бойынша көшбасшы теңіз балдырлары болып табылады, олар йодты құрғақ салмақтың 1% дейін жинайды. Егер балдырлардың құрамындағы органикалық байланысқан йод тіпті жоғары дозаларда да жағымсыз әсер етпесе, бейорганикалық йод қосылыстары жанама әсерлерді тез береді. Балдырлардың құрамындағы минералды тұздар: йодидтер, йодаттар және сульфаттар.

Сондай-ақ балдырлар табиғаттағы бромидтердің көздерінің бірі болып табылады, олар көп мөлшерде қабылдағанда улану тудырады. Дәл осы себептерге байланысты балдырлардан алынған йод препараттары - ламинариялар - барлығына жарамайды.

Азық-түліктен йодтың оңтайлы көзі - теңіз балығы және басқа теңіз жануарларының өнімдері. Тәулігіне 100-200 г теңіз жануарларының өнімдерін тұтыну қалқанша безде йодқа қажеттілікті қамтамасыз етеді, бірақ басқа мүшелер мен тіндерге емес. Теңіздік емес немесе шаруашылықтарда өсірілген өнімдердегі йодтың мөлшері шамалы және бұл микроэлементке қажеттілікті қамтамасыз етпейді. Сондықтан теңіз өнімдерін аз және тұрақты емес тұтыну кезінде тағамдық йод тапшылығы сөзсіз дерлік пайда болады.

Йод маңызды микроэлемент болып табылады. Яғни, адам ағзасы өздігінен өндіре алмайды, сондай-ақ йодты айтарлықтай мөлшерде жинайды. Сондықтан оның күнделікті тамақпен ағзаға түсуі денсаулықты сақтау үшін міндетті болып табылады. Йодтың толықтырылуы сыртқы көздерден (су, тамақ, ингаляциялық ауа) және ішкі (қалқанша без, сілекей бездері, асқазан сөлі, қалқанша безінің гормонының ыдырау өнімдерінің сіңірілуі) есебінен жүреді [2].

Дені сау адамның денесінде 15-20 мг йод болады, оның 70-80% қалқанша безде жиналады. Йодтың едәуір мөлшері бауырда, бүйректе, теріде, шашта, тырнақта, аналық безде, қуық асты безінде, сүт безінде, көзде, жатыр мойнында, гипофизде, өтте, сілекей бездерінде болады. Бұлшықеттерде йодтың концентрациясы қалқанша безге қарағанда 1000 есе төмен. Қанда 500-600 мкг йод айналады. Қан плазмасында қандағы йодтың жалпы мөлшерінің 35% құрайды, қалған 65% түзілген элементтер.

Йодтың ағзадағы негізгі рөлі оның көптеген физиологиялық функцияларды, соның ішінде өсуді, дамуды, зат алмасуды, көбеюді және орталық жүйке жүйесінің жұмысын реттейтін тироксин және трийодтиронин қалқанша безінің гормондарының синтезіне қатысуы болып табылады. Ағзадағы йод биохимиялық реакциялардың жылдамдығын реттеуге қатысады: энергия алмасу, оттегі тұтыну,  дене температурасы; ақуыз, май, су-электролит алмасуы, витаминдер алмасуы, ұлпалардың дифференциациясы, өсу және даму, соның ішінде нейропсихикалық қалыптың өсуіне жауап береді.

Йод организмге бейорганикалық және органикалық түрде түседі. Аш ішекте оңай сіңеді және қақпа венасы арқылы бауырға өтіп, қанға түседі. Ал 2 сағаттан кейін жасушааралық кеңістікте таралып, бүйрек, асқазан, сілекей және сүт бездері (сүт түзілу кезінде) және (70-80%) қалқанша безде жиналады. Қалқанша безінің гормондары қанға, ал одан басқа органдардың гормондары жасушаларына түседі. Тироксиннен бөлінген йодтың бір бөлігі қайтадан қалқанша безге түседі, ал бір бөлігі организмнен несеппен бірге шығарылады.

Айта кету керек, йод ағзаға түскен кезде қалқанша безі ғана пайдаланбайды. Иммундық жүйенің жасушалары да осы элементті пайдаланады. Мысалы, фагоциттер өздерінің бактерицидтік әрекетін йодидтер мен оксиодидтердің көмегімен жүзеге асырады. Йод тапшылығы кезінде анықталған иммундық жүйенің бірқатар көрсеткіштерінің өзгеруі қалыпты иммундық жауапты өзгертетін факторлар ретінде қызмет ете алады. Сондықтан йод тапшылығының алдын алу және емдеу иммунокоррекция әдісі болып табылады. Йод сонымен қатар жүйке жүйесіне тыныштандыратын әсер етеді.

Йод қалқанша безінің гормондарын синтездейтін негізгі субстрат болып табылады. Адамның қалқанша безі денені қалқанша безінің гормондарымен жеткілікті қамтамасыз ету үшін күніне шамамен 60 микрограмм йодты қабылдауы керек. Йодтың шамамен жартысы қалқанша безде болады (6000-8000 микрограмм йод) - бұл сақтау органы болып табылады.

Қалқанша безі ағзаның маңызды жүйелерімен: жүрек-тамыр, жүйке, репродуктивті, асқазан-ішек жолдарымен тығыз байланысты. Сондықтан оның белсенділігінің төмендеуі немесе шамадан тыс артуы басқа органдардың нашар жұмыс істеуін және метаболизмнің барлық түрлерінің бұзылуын тудырады.

Қалқанша безінің гормондарының қызметі көп қырлы: негізгі метаболизмді қолдау және ұлпалардың тыныс алуын, жасушалық цикл мен тіндердің пролиферациясын реттеу, олардың физиологиялық және жарақаттан кейінгі қалпына келуі. Қалқанша безінің гормондары гендердің экспрессиясын реттей отырып, генотиптің фенотипке айналуын қамтамасыз етеді, тотығу процестерін күшейтеді, жылу түзілуін бақылайды, оттегінің тұтынылуын арттырады, организмнің психикалық жағдайына және қоршаған ортаның қолайсыз факторларына төзімділігіне, баланың физикалық және интеллектуалды дамуына әсер етеді.

Йодты тұтынуды тамақтану сипатына сауалнама жүргізу арқылы бағалауға болады: теңіз балығы мен басқа да теңіз өнімдерін аз тұтыну йод тапшылығын көрсетеді. Тамақтанудағы йод тапшылығын неғұрлым объективті анықтау үшін зәрдегі йодты анықтау кеңінен қолданылады.

Йод тапшылығын көрсете алатын сенімді анализ күнделікті зәрдегі йодты анықтау болып табылады, бірақ ол ТМД елдерінде жасалмайды [3]. Егер бұл әдіс сізге қиындық тудырмаса және денеңіздегі йод мөлшерін білуге қызығушылығыңыз болса, сіз мынадай тест жасай аласыз. Ол үшін таза, үлкен шыны ыдысқа бір тәулік бойы зәрді жинау қажет, мысалы таңғы сағат 7-ден келесі күні таңғы 7-ге дейін зәрді жинап, таңертең осы банкадан 1 порциясын алып,  зәрдегі йодты талдау үшін зертханаға апару керек. Осылайша, біз ағзаның қанша йод бөлетінін көреміз: йод неғұрлым аз бөлінсе, йод тапшылығы соғұрлым жоғары болады.

Бұл әдіс йодтың ұзақ уақыт тұтынуын бағалау үшін жарамайды. Йод шашта жиналады, оның құрамын анықтау ұзақ мерзімді тұтынуды бағалауға мүмкіндік береді; шаштағы йод мөлшері құрғақ шаштың 0,3-тен 10,0 мкг/г-ға дейін болады, деңгейі 0,3 мкг/г-дан аз болса йод тапшылығын көрсетеді. ДДҰ сонымен қатар қалқанша безінің көлемі, қандағы тиреоид дәрежесінің көрсеткіштері бойынша йод тапшылығын бағалауды ұсынды. Йод жетіспеушілігінің ең айқын симптомы-бұл эутиреоидты зоб-қалқанша безінің функциясының бұзылуынсыз диффузды ұлғаюы.

Осылайша, йод тапшылығын анықтаудың бірнеше әдістері бар:

1. Симптомдары бойынша;

2. Қалқанша безінің ультрадыбыстық зерттеуі - кисталар, қалқанша безінің азаюы немесе жоғарылауы йод тапшылығын көрсетеді;

3.Тәуліктік зәрдегі йодқа және шаштағы йодқа анализ тапсыру арқылы анықталады.

Әдебиеттер тізімі:

1. Мухамедова А.А. Источники йода: [Электронный ресурс]. URL:https://www.instagram*.com/p/CfNsbYDokUte36srAnGaW-f3OgnMYKUA5cltu80/?igshid=YmMyMTA2M2Y= (дата обращения: 25.06.22)
2. Мухамедова А.А. Биологическая функция йода: [Электронный ресурс]. URL:https://www.instagram.com/p/CfNqZ1yob7zJIbT_I_fvlQwK8qzGOHcvLTj20c0/?igshid=YmMyMTA2M2Y= (дата обращения: 25.06.22)
3. Мухамедова А.А. Диагностика дефицита йода: [Электронный ресурс]. URL:https://www.instagram.com/p/CfOTdFStZ3ocV6_17gl20TEcDcb_8zwNf0eG780/?igshid=YmMyMTA2M2Y= (дата обращения: 25.06.22)

*(социальная сеть, запрещенная на территории РФ, как продукт организации Meta, признанной экстремистской – прим.ред.)