КӘМЕЛЕТКЕ ТОЛМАҒАНДАРДЫҢ МҰРАГЕРЛІК ҚҰҚЫҚТАРЫ: ТӘЖІРИБЕЛІК МӘСЕЛЕЛЕР МЕН ДАУЛАР

INHERITANCE RIGHTS OF MINORS: PRACTICAL ISSUES AND DISPUTES

Esengaziyeva Ainur Kalimovna

 senior lecturer of the «Law» educational program at M.Utemisov West Kazakhstan University, master of laws

Republic of Kazakhstan, Uralsk

Кілт сөздер: кәмелетке толмағандар; мұрагерлік құқық; міндетті үлес; баланың мүддесі; нотариаттық рәсімдер; сот тәжірибесі; қамқоршылық органы; заңды өкіл; психологиялық қорғау; халықаралық тәжірибе; Азаматтық кодекс; мұрагерлік даулар.

Keywords: minors; inheritance rights; compulsory share; best interests of the child; notarial procedures; judicial practice; guardianship authority; legal representative; psychological protection; international practice; Civil Code; inheritance disputes.

Кәмелетке толмағандардың мұрагерлік құқықтары азаматтық құқықтың маңызды әрі күрделі саласы болып табылады. Балалар белгілі бір меншік құқықтарына ие болғанымен, өз шешімдерін дербес қабылдай алмайтындықтан, олардың мүдделерін қорғау ерекше заңдық және әлеуметтік кепілдіктерді талап етеді. Мұрагерлік қатынастарда кәмелетке толмағандардың құқықтарын сақтау тек құқықтық тұрғыдан ғана емес, сондай-ақ әлеуметтік және этикалық тұрғыдан да маңызды. Тәжірибеде мұрагерлік даулардың елеулі бөлігі балалардың үлесі мен мүдделерін қорғаумен байланысты туындайды, бұл құқықтық нормалардың нақты өмірде қаншалықты тиімді қолданылатынын көрсетеді. Осындай даулардың көпшілігі заңды өкілдердің әрекеттеріне, мұрагерлік мүліктің дұрыс тіркелмеуіне немесе мұрагерлік үлестің әділ бөлінбеуіне қатысты туындайды.

Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексі кәмелетке толмаған мұрагерлердің құқықтарын қорғаудың нақты механизмдерін белгілейді [1]. Солардың ішіндегі маңыздысы — міндетті үлес институты. Бұл норма бойынша кәмелетке толмаған балалар заң бойынша тиесілі үлестерінің кем дегенде жартысын міндетті түрде алуға құқылы, бұл олардың мұрадан заңсыз айырылып қалуын болдырмауға бағытталған. Тәжірибеде міндетті үлеске қатысты даулар көбіне мүліктің төмендетілген бағамен рәсімделуі, мұрагерлікке жататын мүлікті жасыру немесе баланың үлесін азайту үшін жалған мәмілелер жасау әрекеттерінде көрініс табады. Сонымен қатар, мұраны қабылдау мерзімдері, нотариалдық рәсімдер, үлестерді бөлу тәртібі және мұрагерлік құқық туралы куәлік беру тәртібі де заңда егжей-тегжейлі көрсетілген.

Кәмелетке толмағандардың мұрагерлік құқықтарын қорғауда нотариустар мен соттардың рөлі ерекше. Нотариус мұрагерлік келісімдер мен рәсімдер жүргізу барысында баланың мүддесін бірінші кезекте ескеруге міндетті. Алайда тәжірибеде нотариусқа ұсынылатын құжаттар мен ақпарат толық болмауы немесе заңды өкілдің шынайы ниеті жасырылуы мүмкін. Мысалы, кейбір жағдайларда заңды өкіл баланың үлесін азайту үшін басқа мұрагерлермен жасырын келісімге барып, нотариусқа жалған мәлімет береді. Ал келісімге келу мүмкін болмаған жағдайда, мәселе Азаматтық кодекстің 1076-бабына сәйкес сот арқылы шешіледі [1]. Сот міндетті үлесті сақтау қағидатын және баланың мүддесін қорғауды басты назарда ұстайды. Азаматтық-процестік кодекстің 62-бабы кәмелетке толмағандардың атынан сотта заңды өкілдердің әрекет ету тәртібін айқындай отырып, олардың құқықтарының сот арқылы қорғалуын қамтамасыз етеді [2].

Практикада кәмелетке толмағандардың мұрагерлік құқықтарын іске асыру барысында бірқатар даулы мәселелер жиі кездеседі. Бірінші мәселе — заңды өкілдің мүддесін асыра пайдалануы. Мысалы, анасы немесе әкесі баланың үлесін өз пайдасына өткізу үшін пәтерді сатуға немесе айырбастауға тырысатын жағдайлар жиі тіркеледі. Мұндайда қамқоршылық органы мәмілені мақұлдамай, баланың мүддесін қорғау мақсатында сотқа жүгінуге мәжбүр болады. Екінші мәселе — мұра құрамына кіретін мүліктің шынайы құнын анықтау. Практикада мұра қалдырушының жақын туыстары мүлік құнын жасанды түрде төмендетіп, кәмелетке толмаған мұрагердің үлесін азайтуға тырысатын жағдайлар кездеседі. Үшінші даулы мәселе — мұрагерлік мүлікке бірлескен меншік құқығының болуы. Мысалы, егер үйде бірнеше мұрагердің үлесі болса, баланың үлесі нақты бөлінбей, пайдалануда қиындықтар туындайды.

Сонымен қатар, мұрагерлік процестерде баланың пікірін ескермеу мәселесі де кездеседі. Баланың жасына, психологиялық жағдайына және жеке қажеттіліктеріне байланысты оның пікірін ескеру мұрагерлік қатынастардың әділдігі үшін маңызды. Тәжірибеде 10–14 жас аралығындағы балалар өз пәтер үлесін сақтау немесе басқа тұрғын үйге көшпеу жөнінде нақты пікір білдірсе де, заңды өкілдер бұл пікірді назарға алмай, өз шешімін заңдастыруға тырысатын жағдайлар бар. Мұндай даулар сотта қаралып, психолог сараптамасы тағайындалады.

Мұрагерлік даулардың психологиялық және әлеуметтік әсері де айтарлықтай. Ұзаққа созылған сот талқылаулары, отбасылық жанжалдар және заңды өкілдің әділетсіз әрекеттері баланың психологиялық дамуына теріс ықпал етуі мүмкін. Тәжірибеде ата-анасының қайтыс болуының өзі балаға ауыр соққы болып тұрғанда, оған мұрагерлік дауларға қатысуға мәжбүр болу қосымша стресс туғызады. Сондықтан мұндай процестерде психолог мамандардың қатысуы, баланың жағдайын объективті бағалау және оның мүдделерін нәзік әрі жан-жақты қорғау қажет [4].

Халықаралық тәжірибе кәмелетке толмағандардың мұрагерлік құқықтарын қорғауға арналған тиімді тетіктерді ұсынады. Бала құқықтары туралы БҰҰ Конвенциясы балалардың пікірін, психологиялық жағдайын және олардың болашақ мүдделерін ескеруді міндеттейді [5]. Көптеген мемлекеттерде міндетті үлес институты, тәуелсіз өкілдік, психолог сарапшылардың қатысуы сияқты механизмдер кеңінен қолданылады. Қазақстанда да бұл тәжірибелер біртіндеп енгізілуде. 2023 жылғы сот реформалары кәмелетке толмағандар істерін қарайтын мамандандырылған ауданаралық соттардың құзыретін кеңейтіп, балалардың құқықтарын қорғаудағы сот жүйесінің тиімділігін арттырды [6].

Кәмелетке толмаған мұрагерлердің құқықтарын қорғауды жетілдіру үшін бірнеше маңызды бағыттарды дамыту қажет. Нотариустар мен заңгерлерді балалардың мүддесін қорғауға бағытталған арнайы даярлықтан өткізу, сот тәжірибесінде психолог сараптамасын қолдануды кеңейту, міндетті үлес институтын жаңғырту, қамқоршылық органдарының бақылауын күшейту және бала мүддесіне қатысты рәсімдерді жеңілдету — бұл саладағы негізгі ұсыныстар болып табылады.

Жалпы алғанда, кәмелетке толмағандардың мұрагерлік құқықтарын қорғау — заңдық, соттық және әлеуметтік тетіктерді біріктіретін кешенді процесс. Қолданыстағы заңдар балалардың мүдделерін қорғауға қажетті құқықтық негіз береді, бірақ тәжірибеде шешімді талап ететін мәселелер әлі де бар. Сондықтан халықаралық тәжірибеге сүйене отырып, құқықтық нормаларды жетілдіру, мамандардың кәсіби даярлығын арттыру және балалардың мүддесін жан-жақты қорғауды қамтамасыз ету — қазіргі құқықтық жүйе алдында тұрған маңызды міндеттердің бірі. Баланың мүддесі – қоғамның негізгі құндылығы, сондықтан оны қорғау деңгейі елдің құқықтық мәдениеті мен азаматтық қоғамның дамуын айқындайды.

Пайдаланылған әдебиеттер:

1. Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексі (Жалпы және Ерекше бөліктер).
2. Қазақстан Республикасының Азаматтық-процестік кодексі.
3. «Кәмелетке толмағандардың құқықтарын қорғау туралы» Қазақстан Республикасының Заңы.
4. UNICEF Kazakhstan. Балалардың құқықтарын қорғау жөніндегі ұлттық ұсыныстар.
5. БҰҰ Бала құқықтары туралы Конвенция.
6. Қазақстан Республикасының 2023 жылғы сот жүйесін жаңғырту жөніндегі реформалары туралы ресми материалдар (Жоғарғы Соттың ашық деректері).