ҚАЗАҚСТАНДЫҚ БАНК ЖҮЙЕСІНІҢ ҚҰРЫЛЫМЫ

АНДАТПА

Бұл мақалада Қазақстан Республикасының дамуындағы банк жүйесінің құрылымы мен қазіргі жағдайын бағалау жүйесі қарастырылған.

Тиімді, икемді және кең ауқымды банк жүйесі ішкі жинақтарды жұмылдыруға көмектесе алады. Осыған байланысты өзгермелі экономиканың пайда болған қажеттіліктеріне жауап бере алатын икемді банктік қызметтер ерекше маңызға ие. Банктік қызметтер нарығында бәсеке банктік қызметтердің сандық және сапалық сипаттамаларына да әсер етеді.

Қазақстандық коммерциялық банктерді дамытудың басты проблемалары, олардың нарық итермелейтін жаңа мәселелерді тез және тиімді шешу мүмкіндігі, олардың бірі банк қызметін бағалау болып табылады.

Кілттік сөздер: банк жүйесі, депозиттік банктер, коммерциялық банктер, несие банктері, жинақ кассалары, акциялар, бағалы қағаздар.

Банк жүйесі нарықтық экономиканың маңызды және ажырамас құрылымдарының бірі болып табылады. Заманауи банк жүйесі кез келген дамыған мемлекеттің халық шаруашылығының маңызды саласы болып табылады, ол өз клиенттеріне қызмет көрсетудің әртүрлі саласы – банк қызметінің негізін анықтайтын дәстүрлі депозиттік, несиелік және кассалық есеп айырысу операцияларынан бастап, банк қызметінің соңғы нысандарына дейін, банк құрылымдары пайдаланатын ақша және қаржы құралдары (лизинг, факторинг, траст және т.б.). Клиенттермен банктік операцияларды жүзеге асыру коммерциялық банктердің маңызды ерекшелігі болып табылады, олар өз клиенттерінің кіріс базасын кеңейту, табыстылық пен бәсекеге қабілеттілікті арттыру мақсатында операциялар мен қызметтердің кең спектрін жасауға ұмтылады. Қазақстанның қазіргі банк жүйесі өтпелі жүйе болып табылады. Ол нарықтық үлгі ретінде әрекет етеді және екі деңгейге бөлінеді.

Бірінші деңгей айналымға (эмиссияға) ақша шығаратын Қазақстан Республикасы Орталық банкінің мекемелерін қамтиды; оның міндеті – теңгенің тұрақтылығын қамтамасыз ету, коммерциялық банктердің қызметін қадағалау және бақылау.

Екінші деңгей коммерциялық банктерден тұрады, олардың міндеті клиенттерге (ұйымдар мен халыққа) қызмет көрсету, оларға әртүрлі қызметтерді көрсету (несие беру, есеп айырысу, қолма-қол ақша, депозит, валюталық операциялар және т.б.).

Банк жүйесі – оның тұрақты дамуын қамтамасыз ететін біртұтас құрылым. Элементтер жиыны ретінде оны келесі блоктар және олардың элементтері түрінде көрсетуге болады (1-сурет). Банк жүйесінің ұсынылған блоктары мен элементтері тұтастың ерекшеліктерін көрсететін бірлікті құрайды және оның қасиеттерінің тасымалдаушысы қызметін атқарады.

1 сурет. Банк жүйесінің блоктары

Банк жүйесінің іргелі блогына банктің өзі де, оның қызметінің ережелері де кіреді. Банктер ақша айналысы мен несиелік қатынастарды ұйымдастырып қана қоймайды: олар арқылы халық шаруашылығын қаржыландыру, сақтандыру операциялары, бағалы қағаздарды сатып алу-сату, ал кейбір жағдайларда – делдалдық операциялар мен мүлікті басқару жүзеге асырылады.

Ұйымдастырушылық блок бойынша банктерді ашық және жабық жауапкершілігі шектеулі серіктестіктерге бөлуге болады.

Барлық орталық банктер эмиссиялық болып табылады, олардың классикалық операциясы қолма-қол ақшаны айналысқа шығару болып табылады. Олар жеке клиенттерге қызмет көрсетумен айналыспайды.

Депозиттік банктер халықтың жинақ ақшасын жинақтауға маманданған. Бұл банктер үшін негізгі операция ретінде депозиттік операция арқылы(депозиттерді қабылдау) қызмет етеді.

Коммерциялық банктер банктік заңнамамен рұқсат етілген барлық операцияларды жүзеге асырады. Коммерциялық банктер нарықтық экономиканың екінші деңгейдегі банк жүйесінің өзегін құрайды.

Филиалдар санына қарай банктерді салалық емес және көп салалы деп бөлуге болады.

Қызмет көрсету саласы бойынша банктер аймақтық, аймақаралық, ұлттық және халықаралық болып бөлінеді. Ең алдымен жергілікті аймаққа қызмет көрсететін аймақтық банктерге муниципалды банктер де кіреді.

Қызметінің ауқымына қарай шағын, орта және ірі банктерді, банк консорциумдарын, банкаралық бірлестіктерді ажыратуға болады.

Бірқатар елдерде шағын несиелік мекемелер жұмыс істейді. Оларға жинақ-несие банктері, құрылыс және жинақ кассалары, несиелік кооперативтер және т.б.

Банк жүйесінде арнайы мақсаттағы банктер мен несиелік ұйымдар да (банктер емес) жұмыс істейді.

Арнайы мақсаттағы банктер атқарушы органдардың нұсқауы бойынша негізгі операцияларды жүзеге асырады және кейбір мемлекеттік бағдарламаларды қаржыландырады. Осы операциялармен қатар уәкілетті банктер өздерінің банк мәртебесімен айқындалатын басқа да операцияларды жүзеге асырады.

Кейбір несиелік мекемелер банк мәртебесіне ие емес, олар тек жеке операцияларды жүзеге асырады, сондықтан орталық банктен жалпы банктік қызметті жүзеге асыруға лицензия алмайды.

Банк жүйесінің үшінші блогы – реттеуші блок. Ол, 1-суретте көрсетілгендей, бірінші кезекте банк қызметін мемлекеттік реттеуді қамтиды. Оған мемлекеттік маңызы бар актілерді қосу әдетке айналған: елдің конституциясы, қатар жұмыс істейтін қаржылық және қаржылық емес институттардың қызметін реттейтін заңнама. Бірқатар елдердегі банктік қызметке қатысты заңдардың бұл тобына қор биржасы, акциялар және бағалы қағаздар туралы, ипотека, сенімгерлік және сенімгерлік операциялар туралы, қаржы-өндірістік кешен туралы, инвестициялық несиелер туралы және т.б. заңдар кіреді. банк секторы еліміздің банк жүйесінің даму перспективаларын айқындайтын стратегиялық құжаттарды да қамтиды.

Банк жүйесінің бұл блогының ерекше элементі банк қызметін реттеуге арналған банктік заңнама болып табылады.

Қазақстан Республикасында екі деңгейлі банк жүйесі бар. Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі (бұдан әрі – Ұлттық Банк) және Қазақстан Республикасының банк жүйесінің жоғарғы (бірінші) деңгейі.

Ұлттық Банк өз құзыреті шегінде басқа елдердің орталық банктерімен және банктерімен, халықаралық банктерде және басқа да қаржы-несие ұйымдарында Қазақстан Республикасының мүдделерін білдіреді. Ұлттық банк өз міндеттерін орындаған кезде пайда табу мақсатын басшылыққа алмау керек.

Ұлттық банк Қазақстан Республикасының Президентіне есеп береді, бірақ оған заңмен берілген өкілеттіктер шегінде өз қызметінде дербес. Ұлттық Банк өз қызметін Қазақстан Республикасының Үкіметімен үйлестіреді, өз қызметінде Үкіметтің экономикалық саясатын ескереді және егер бұл оның негізгі функцияларын орындауға және ақша-несие саясатын жүзеге асыруға қайшы келмесе, оның жүзеге асырылуына жәрдемдеседі.

Ұлттық банктің негізгі мақсаты – Қазақстан Республикасында баға тұрақтылығын қамтамасыз ету.

Негізгі мақсатқа жету үшін Ұлттық Банкке мынадай міндеттер жүктелді:

• мемлекеттік ақша-несие саясатын әзірлеу және жүзеге асыру;

• төлем жүйелерінің жұмыс істеуін қамтамасыз ету;

• валюталық реттеу мен валюталық бақылауды жүзеге асыру;

• қаржы жүйесінің тұрақтылығына жәрдемдесу.

• Қазақстан Республикасының Ұлттық қорын сенімгерлік басқаруды жүзеге асыру.

Қорытынды

Осы мақала соңында Қазақстандағы барлық банктердің 01.01.2023-01.01.2024 аралығындағы Қазақстан Республикасының банк секторының құрылымы 1 кестеде көрсетілген.

Кесте 1.

01.01.2023-01.01.2024 аралығындағы Қазақстан Республикасының банк секторының құрылымы

Сурет 2. Активтер көлемі бойынша ең ауқымды банктер

Сурет 3. Жоғары табысты банктер

Қолданылған әдебиеттер:

1. Крымова В., «Экономическая теория». Алматы 2002 г.- 253 бет.
2. Лаврушин О.Н., Банковское дело. - М: Финансы и статистика, 2000 г. – 108 бет.
3. Ильясов А.А., Гилимов А.К., Журнал «Вестник КазНУ». Серия экономическая. №4 (26). 2006 г.- 58 бет.
4. Сейткасимов Г.С., Банковское дело. - Алматы: Каржы-Каражат, 2002 – 148 бет.